7 июня, 2022 - 13:59
Саусузну багъыу
Заманы озуп, сёлешалмай тургъан сабийни аммаларыбыз, баш тёбен айландырып, къыл кёпюрден (гыллыуча кёпюрден) суугъа къаратып, ётдюргендиле.
Таулу къызланы чачлары узун, къалын да болур ючюн, къарт аммаларыбыз мант ашагъыз, деп юйретгендиле.
Ёсе тургъан сабий къызгъа кёк сохан ашаргъа къоймагъандыла. Заманы жетгинчи бишерикди деп (рано созреет).
Тамагъы неда ёпкелери ауругъан адамгъа борсукъ жауда бий чабакъны (форель) биширип ашатхандыла.
Кесекле тийген саусузгъа теке жауну сыртына жагъып болгъандыла. (Муну сакъ этерге керекди).
Саулукъгъа къарагъан билимли къарт аппала, къарт аммала къаны азайып ауругъаннга къоз (орех грецкий) ашатхандыла, къызыл суу, лёкъу суу (ит бурун), айран ичиргендиле. Къаны азайгъан адамгъа уа мурса хычинни бергендиле.
Сабийи болмагъан тиширыуну танг эрттен ач къарангылай сылап болгъандыла аммаларыбыз.
Тери аурууу болгъанланы Бызынгыда эм башха жерлерибизде гара сууларыбызда жууундуруп, сау этип болгъандыла.
Баш аурууу болгъандан (гипертония) къартыкъ алгъандыла. Ол къан ийиудю. Кюмюшден, алтындан, бек жютю гитче ийнечиги бла къан ургъучлары болгъандыла. Аны бла адамны мангылайына, къаш ортасына жетдиргендиле. Андан къанны бир кесек кетерге къойгъандыла. Анга къартыкъ алгъан, дегендиле.
Анам: «Онжыллыгъымда, башым ауруп, бир кере къартыкъ алдыргъан эдим да, андан бери башым къыйнамагъанды. Игисагъан, бусагъатда аллай бир амал болса эди», - деп термиледи.
Сюеги сыннган, чыкъгъан адамны аны жерине уста сала билген къартларыбыз кёп эдиле. Шёндю да бардыла.
Жилян къапхан адамны жарасын эмип тюкюргендиле неда сыкъгъандыла. Къобаргъа къоймагъандыла. Айрандан ичалгъаны тенгли бир ичирип жукълатхандыла.
Къоян аурууу (эпилепсия) тутхан адамны къолуна сууукъ темир тутдургъандыла. Ауузуна къашыкъны кенглигине салгъандыла, тилин къапмасын деп. Къатында тиширыу болса, къарангы этер ючюн, жыйрыкъ этеги неда ботасы бла ауругъанны бетин жапханды. Тили артына, тамагъына кетсе, бармакълары бла тилин чыгъаргъандыла.
Аммаларыбыз былай юйретгендиле
Къарт аммаларыбыз айтханнга кёре, адам бир къыйынлы неда бушуулу кюнюнде, сёз ючюн, жууукъ адамы ауушуп, кеси къайгъылы болмай, ашамай, ичмей турады. Тамагъындан аш-суу энмей, ачыудан тыкъыл болуп къалыргъа боллукъду. Тамагъы тутулуп, аш-азыкъ ашаялмай къалады. Тамагъындан суу окъуна энмей ёлюрге боллукъду.
Алай болмаз ючюн, къарт, эсли адамла аллай къыйынлыгъы болгъанны, сюйсе-сюймесе да, ашатхандыла. Къоншу-жууукъ да аллай кюнде адамгъа сакъ болгъандыла. Аны ючюн: «Къууанчны, бушууну да чеги барды», - деп халкъда алай жюрюйдю.
Анам Гюрюкланы Хажи-Мырзаны къызы Хазинер айтханнга кёре, таулу тиширыула сапынны окъуна кеслери этгендиле. Лыбытаны (лебеда) къайнатып, кюл, жау да къошуп, аламат, къап-къара, миялача, бир жанындан къарасанг, бирси жаны кёрюне, аллай сапынла этгендиле. Аны бла жууулгъан быстыр чыммакъ-акъ болуучу эди, дейди.
Таулу тиширыула, кече-кюн демей, ишлеп турмагъандыла. Ала, бирде жыйылып, кеслерине байрам къурагъандыла. Аллай жыйылыулагъа не эр кишини, не сабийни къошмагъандыла. Эт, хумжу, чюгюндюр неда мурса хычинле этгендиле. Аламат малкъар-къарачай халыуала да биширип, кеслерин сыйлагъандыла.
Таулулада хант къанганы артында олтуруп, тишлерин къозгъагъан адет болмагъанды. Тоюп кекирген адам билимсизге, къарауашха саналгъанды.
Буруннгу таулу тиширыула аш юйде жарылгъан неда аз сыннган адырны, бютюнда алгъыш этип, боза ичген гоппанны неда мюйюзню тутмагъандыла. Сыннган сауутну, ырыслап, юйде жюрютюрге жарамайды, дегендиле.
Обур къатынла
Бурун ёмюрледе угъай, ал кезиулеге дери окъуна тау элледе обур къатынла бар эдиле. «Обур къаршысына ёч болур» деп, нарт сёз да бошдан туумагъанды. Ала, кече киштик неда бёрю къапха кирип, сюймеген адамларын къыйнап болгъандыла. Аллай тиширыуну элледе билген, таныгъан да этгендиле. Таулу акъыллы адамла обургъа ишекли болсала, кюндюз аны къатына барып, сыртын ышыгъан кибик этип: «Кече мени нек тынчайтмайса?» - деп сорсала, ол экинчи алагъа тиймегенди.
Жауун жаудургъан
Жауун жаумай бир ауукъ заманны турса, къартла, къой кесип, аны къазанлада суу боюнунда биширип, аммала локъумла этип, эллиле кеслерин сыйлап болгъандыла. Сабийле эшеклени, атланы жууундургъандыла. Аллахдан: «Жауун бер!» - деп тилек тилегендиле. Жауун жаумай тургъан шёндю жыллада окъуна къартла, сабийлеге атланы, эшеклени Балыкъгъа, Хызны суууна неда Черекге элтип жууундурсагъыз а, дегендиле.
Кюн тутулса
Кюн тутулса, къаты таууш этген адырланы, къанжалланы алып, дауур-хахай этгендиле, кюннге айландырып, ушкок атдыргъандыла. Желмаууз кюнню жутады деп ийнаннгандыла. Ол жарыкъгъа чыкъгъанлай а, желмаууз кюнню жиберди, дегендиле.
Изеу жыйгъан
Таулулада изеу жыйгъан адет болгъанды. Биреу бир уллу ишни къураса, сёз ючюн, чалгъы чалгъан, юй ишлеген, дырын жыйгъан, къарыусузгъа неда бир бирге болушханнга алай айтып болгъандыла. Эр кишиле ишлей тургъанлай, аланы юй бийчелери айран, бишген эт, локъум, кими хычин, гыржын келтирип, ишчилени сыйлагъандыла.
Тиширыула да юйню акълагъандыла, жыйылып. Ол аламат адет шёндю да эллерибизде жюрюйдю.
Жууукълукъ
Сют бла байланнган жууукълукъ къан жууукъдан эсе бек жюрютюлюп болгъанды. Эри эркинлик бермей, андан ыразылыкъ алмай, тиширыу башха юйюрню сабийине ёшюн сютюн ичирмегенди. Нек дегенде хар бир тукъум бла да сюймегендиле жууукълукъ жюрютюрге. Магъанасы ол болгъанды ансы, тиширыугъа эркинлик бермегенден тюйюлдю.
Юйретиу
Хыли этген сабийге уллайгъан адам угъай, башха тиширыу, эр киши да, мени сабийим, аны сабийи демегенлей, тырман этип, тап юйретирге эркинлиги болгъанды.