4 апреля, 2023 - 11:15
Адыгэхэм куэд щIауэ къадогъуэгурыкIуэ къан хабзэр. Ар пасэрейхэм – нартхэм, я деж къыщежьауэ къалъытэ. Хабзэр епщыкIубгъуанэ лIэщIыгъуэм къэсащ, нэхъ зезыхьари лIакъуэлIэшхэрщ. Пщым и къуэр атэлыкъым иримыгъэпIмэ, апхуэдэпщым пщIэ имыIэу къалъытэрт. Щыгъуазэхэм зэратхыжамкIэ, пщым и бын и унэ къринэртэкъым: ар дунейм къызэрытехьэххэу, и уэркъхэм ящыщ зым иритырти, балигъ хъуху иригъэпIырт. Балигъ хъуа нэужьт ар унэм къыщашэжыр. Абы щыхьэт тохъуэ Нэгумэ Шори, Хъан-Джэрии, нэгъуэщI щIэныгъэлIхэри. Нэхъыбэм зэратхымкIэ, быныр атэлыкъым (арат къан зыпIым зэреджэр) щратыр ар сабий ныбжьым щитым дежт, уеблэмэ сабий быдзафэу. Дунейм къытехьа сабийр, къану ятын и пэ, къэзылъхуам и унэ илъэситI-щыкIэ щапIынкIэ хъурт – зекIуэху, псэлъэху. Сыт хуэдэ ныбжьми ирырет, пщым къуэ къыхуалъхуамэ, атэлыкъым иригъэпIын хуейт – ар лIакъуэлIэшхэр зытемыкI хабзэт. А хабзэр, ткIийуэ темытми, яхэлъащ уэркъхэми лъхукъуэлIхэми.
Псоми ирагъэпIыртэкъым къан, ар дзыхь зыхуащIыр пщIэ, хыхьэхэкI зиIэ, хабзэм куууэ хэзыщIыкI цIыхут.
Къан къэзыхьам и пщэ къалэнышхуэ дилъхьэжырт, ар хузэфIэмыкIынумэ, апхуэдэ къалэн и пщэ дилъхьэжынутэкъым зыми, абыкIэ хэгъэзыхь щыIэтэкъым. НэгъуэщIым и сабий балигъ хъуху упIыныр, дауи, тынштэкъым, апхуэдэм тегушхуэ хабзэр зи щхьэ и пIалъэ зыщIэж, зи гуащIэрэ зи акъылрэ къигъэгугъэ цIыхут. Къан зытым игурэ и щхьэрэ щIызэтелъри арат: атэлыкъ къалэныр япэ къэсым и пщэ дилъхьэжынутэкъым.
Атэлыкъыр и къаным езым и быным нэхърэ нэхъ елIалIэрт, и быным хуимыщIэнур хуищIэрт, ауэ щигъэкIынутэкъым икIи игъэсэхъунутэкъым, пщым и пщыжым къилъхуами. Зэрыхабзэти, атэлыкъым ипIар нэхъ щэныфIи нэхъ гъэсаи хъурт. Хабзэм нэхъыбэ хищIыкIырт, нэхъ цIыхугъи гулъыти далъагъурт, и щауэгъухэм лIыгъэкIи IущыгъэкIи ефIэкIырт – ар къан хабзэм къыдэкIуэ фIыгъуэхэм ящыщ зыт. Атэлыкъым и къаныр, псом япэрауэ, къыщIигъэтэджэн хуейт адыгэ хабзэм: цIыхум яхыхьамэ, и нэмысрэ и щэныфIагъкIэ къахэщу, нэхъыжьым пщIэ хуищIыфрэ емыкIу-екIугъэр къыгурыIуэу, езыр шууейрэ Iэщэр игъэIэрыхуэу, гугъуехьыр ишэчыфрэ дзыхэ жыхуаIэр имыщIэу. А псор къаным хипщэн щхьэкIэ, атэлыкъыр зэблэ щыIэтэкъым – и зэмани, и мылъкуи. Къаныр игъэшэсурэ, атэлыкъыр гъуэгуанэ щIэх-щIэхыурэ техьэрт, и къаным хэгъэрей, ныбжьэгъу иIэ хъун щхьэкIэ. Къаныр псэзэпылъхьэпIэ иримыгъэхуауэ къришэлIэжыртэкъым атэлыкъым: сыт хуэдэ гугъуехьми шынагъуэми хуэщIауэ къэтэджын хуейт къаныр.
Балигъ хъуху епI, егъасэри, атэлыкъым и къаныр зейм яхуешэж. И къаныр зей адэ-анэм щахуишэжкIэ атэлыкъым и къалэнт абы шырэ Iэщэ-фащэрэ иритыну. Я къуэр къашэжа нэужь, ар зейм махуиблкIэ джэгу ящIырт, щIалэр яхуэзыпIар, яхуэзыгъэсар (атэлыкъыр) ягъафIэрт, щрагъэжьэжкIэ тыгъэ лъапIэхэр хуащIырт. Атэлыкъымрэ къаным и адэ-анэмрэ игъащIэкIэ зэблагъэ хъурт, зэи зэрыгъэгъуэщэжыртэкъым; къанымрэ атэлыкъымрэ зэадэзэкъуэ зэрызэхуэхъур гурыIуэгъуэщ – а тIур зэи зэфIэкIуэдыжыртэкъым.
«Нарт хуэдэщ» – ар хужаIэрт хабзэмрэ лIыгъэмрэ щIапIыкIа адыгэлIым, и псэ пытыхуи а цIэр игъэпэжырт.
* * *
Тамань къыщыщIэдзауэ Сыхъум нэс хы Iуфэм щыгъунэжщ мывэ кхъэлэгъунэхэр. Адыгэхэр апхуэдэ кхъэлэгъунэхэм испы унэкIэ йоджэ. Илъэс миниплIым щIигъу я ныбжьщ испы унэхэм, ахэр щIын щIадзащ адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ лъыкIэ къагухьэ хьэтхэм я лъэхъэнэм, нэгъуэщIу жыпIэмэ, нарт эпосым и купщIэр щыжэпхъ зэманым.
Адыгэхэмрэ абхъазхэмрэ я щIыналъэм къыщызэтенащ испы унэ минитIрэ щищым щIигъу; абыхэм я нэхъыбэм ущрихьэлIэр хы Iуфэмрэ Кавказ къуршым и дыгъафIэмрэщ. Испы унэ куэд ущыхуозэ Кавказ къуршым и дыгъэмыхъуэми, псалъэм папщIэ, Мейкъуапэ и Iэхэлъахэм.
ЩIэныгъэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, испы унэхэр архитектурэм и фэеплъ нэхъыжь дыдэхэм ящыщщ, ахэр зыщIахэр куууэ щыгъуазэ хъуакIэт архитектурэм и хабзэ нэхъыщхьэхэм. Илъэс миниплIым щIигъу я ныбжьми, испы унэхэр ноби псэущ, къищэхэжакъым, нобэрей «ухуакIуэхэм» ямыкъутэмэ, иджыри щIэх пэлъэщынукъым зэманыр. Ахэр къыхэщIыкIащ псы зыщIэзымыф, жьыбгъэм имыпхъэх мывэ лIэужьыгъуэхэм.
Испы унэ лIэужьыгъуэ зыбжанэ къэсащ ди деж. Нэхъыбэрэ узрихьэлIэр мывэ пхъэбгъухэм къыхэщIыкIа испы унэхэрщ: мывэ пхъэбгъуиплIыр зэупсеярэ а плIым зы мывэ пхъэбгъу тегъэлъэдэжауэ. Мывэ пхъэбгъум метритIым щIигъу и лъагагъщ, и кIыхьагъыр метритIрэ ныкъуэм – метрищым щынэс щыIэщ, метр ныкъуэ и Iувагъщ. Зы мывэ пхъэбгъум тоннитху, уеблэмэ нэхъыбэ и хьэлъагъщ. Апхуэдиз зи инагъ, зи хьэлъагъ мывэ пхъэбгъур иупсын, игъэIэпхъуэн, игъэувын щхьэкIэ, пасэрейм, зэрыгурыIуэгъуэщи, абы пэлъэщын къарурэ Iэмалрэ (щIэныгъэрэ!) бгъэдэлъын хуеящ.
Испы унэхэр щагъэув хабзэр (нэхъ къыщызэтенар) псы Iуфэхэмрэ гъуэгущхьэхэмрэт, абыхэм ущрохьэлIэ мэз щIагъхэми бгы щхьэдэхыпIэхэми. Мывэ къыхэхыпIэмрэ испы унэр щагъэув щIыпIэмрэ километр зыбгъупщIым щIигъукIэ щызэпэжыжьэ куэдрэ урохьэлIэ – аркъудеймкIи гурыIуэгъуэщ испы унэр щIыным гугъуехьышхуэ зэрыпылъар. Мывэр къыхаха нэужь, ар кхъэлэгъунэр здагъэувыну щIыпIэм (псы Iуфэм, гъуэгущхьэм, бгы щхьэдэхыпIэм) ялъэфырти, яупсырт, джафэ хъуху, и щIыфэм тхыпхъэщIыпхъэхэр, сурэт гуэрхэр традзэрти, ягъэувырт, абы и ужькIэт кхъэлэгъунэм (испы унэм) хьэдэр щыщIалъхьэр. Шэч хэлъкъым: дунейм ехыж псоми испы унэ хуагъэувыртэкъым, апхуэдэкIэ зыхуэупсэр пщIэшхуэ зиIэ цIыху цIэрыIуэхэрт.
Нарт эпосым къызэрыхэщымкIэ, Ахын Iэщым и тхьэщ. Iэщыхъуэхэм абы пщIэ лей хуащIырт, Iэщ хуаукIыурэ ягъэлъапIэрт. Хъан-Джэрий зэритхамкIэ, Ахын хуаукI хабзэр жэм джэмыдэт. Хы Iуфэм Iуса адыгэхэм мыпхуэдэ хабзэ яхэлъащ. Бжьыхьэм, Iэщыр къущхьэхъу кърахухыжа нэужь, хъушэм зы жэм къыхахурти, тхьэ щелъэIу хуейм яхурт. ЗэрыжаIэмкIэ, Ахын хуаукIыну жэм джэмыдэр хъушэм езыр-езыру къыхэкIырти, АхынтамкIэ зэджэ тхьэлъэIупIэм кIуэрт, абы Ахын и жэмлъэрыкIуэкIэ еджэрт. Хъушэм къыхэкIа жэмлъэрыкIуэм и бжьэм кхъуейхьэлрэ щIакхъуэ бзыгъэрэ пащIэрт, и ужь жылэр иувэрти, жэмым кIэлъыкIуэрт. Ахын и жэмлъэрыкIуэм «езым ищIэрт здэкIуэнур»: бууэ кIуэурэ, жэмыр Ахын и тхьэлъэIупIэ хуейм ихьэрти, дэшхуей жыгым и щIагъ щIыхьэрт, жэмыр абдеж щаукIырт, и лыр жэз лэгъупкIэ ягъавэрти, цIыхур тхьэ елъэIурт: Iэщыр яхуэбэгъуэну, Iэщым уз къыхэмыхьэну...
Ахын и тхьэлъэIупIэм (Ахынтам деж, Шахэ псыхъуэм) ита дэшхуей жыгым (абы тхьэжыгкIэ еджэрт) и къудамэм лэгъуп фIэдза зэпыту щытащ; Ахын хуаукIа жэмым и щхьэ къупщхьэри дэшхуей къудамэм къыфIанэ хабзэт. Ахын и жэмлъэрыкIуэр щаукIа махуэм (тхьэ щелъэIу махуэм) Ахынтам деж джэгу щащIырт, цIыхум я Iэ зэрыубыдырти, дэшхуей жыгыр хъурейуэ къафыхьырт
