26 февраля, 2022 - 11:55
Хаджилаланы Хусейни къызы Алтууланы Зояны, булбул ауазлы къарачай къызны, малкъар келинни аты малкъар халкъны сюргюнде баш кётюрген заманында айтылып башлагъанды. Аны артыкъ сюйгенибиз сейир тюйюлдю – учузлукъ сынатхан онюч къыйын жылдан сора къарачай-малкъар жырланы жангыртханладан бири эди Зоя. Аны «Пароходла», «Акъ баппуш», «Сени атынгы айта турама» деген жырлары бюгюн да кёплени эслериндедиле. Тамата тёлю жырчы къызгъа ыразылыгъын дайым айтханлай турады.
Алтууланы Зоя Дагъыстанда Амсар элде 1939 жылда туугъанды. Хаджилалары да, къолларында ырысхылары болгъаны себепли, чёпге тюшген тукъумладандыла. Аланы да жашау кёп тюрлю жерге атханды. Зояны атасы Хусей Ата журт урушха андан кетгенди. Ол Ата журт ючюн жан бергенди. Аналары Боташланы Дауум акъылбалыкъ болмагъан юч сабий къызчыкъ бла къалып, къыйналгъанды, алай, Аллахны болушлугъу бла, ючюсюн да аягъы юсюне салгъанды. Зояны бир эгечи Люка-Душанбеде, кичи эгечи Люба уа Къарачай шахарда жашагъандыла. Дауум а Алма-Атада 1957 жылда ауушханды.
Школну Зоя Южный Къазахстанда Махталы элде бошагъанды. Ызы бла Алма-Атада Операны бла балетни театрында ачылгъан къырал хор студияда окъугъанды. Анда кёчгюнчюледен жыр-тепсеу ансамбль къурагъан таулу жаш Алтууланы Апон бла танышып, ала бир юйюрлю болгъандыла. Тюз да студияны бошагъанлай, Зояны Опера бла балетни театрында академия хоргъа артист этип алгъандыла. Ол аламат коллективде Зоягъа жырчыгъа къалай иги болгъанларын ол кёп кере айтып тургъанды. Болсада анга анда кёп ишлерге тюшмегенди.
Алтууланы Якубну жашы Апон ата журтуна биринчи къайтханды анасы, къарындашлары бла. Зоя уа экинчи жыл келгенди. Бери келгенлей, ол Къабарты-Малкъарны къырал филармониясында миллет бригаданы солисткасы болгъанды. Кёп бармай республиканы радиокомитетини къырал хоруна кёчюп, ол жабылгъынчы, 1988 жылгъа дери, анда жырлап тургъанды.
Къыркъ жылдан артыкъ ишлегенди радиону хорунда Зоя. Коллективде битеу да отузгъа жууукъ адам бола эдиле. Бек таматалары уа – жырчы Омар. Аны жарыкълыгъы, къууанч кёллюлюгю, менсине билмегени, кесин кётюрмегени, хыйласыз, тюз адам болгъаны жаш тиширыуну анга биринчи танышхан кюнюнден окъуна илешдирген эди. Аллай шуёху, билеги, къыйын кюнюнде жакъчысы болгъанына Зоя ыразы эди къадаргъа. Ол Отарланы Омар бла бирге кёп ариу жырны да айтханды: «Жаш бла къыз», «Къызны сагъышлары, жашны оюмлары», «Эшиклени ары бир ач», «Кёк ала», «Сюймеклик», «Жюрюгюз, аланла, бирге жырлайыкъ» эм башхала.
Дагъыда аны биргесине таулуладан Беппайланы Сергей бла Таукенланы Марзият, къабартылыладан Валентина Сосмакова, Ирина Крымова, Ольга Сокурова, Хазраил Шумахов, Хусен Маремуков эм башхала ишлегендиле. Хорну адамлары бир бирни бек сыйлы кёргени Зояны къууанчы, энчи насыбы эди, башха тюрлю болса, не да мутхуз болур эди. Была уа – чамчыла, лакъырдачыла, къайры да кётюрюлюп, барып къала эдиле – шахарлагъа, эллеге, фермалагъа, жайлыкълагъа...
Алтууланы Зоя бизни жыр искусствобузну жарыкъ жулдузларындан бири болгъаны сёзсюздю. Аны Малкъардан, Къарачайдан тышында да таныгъандыла, энчи концертлери кёп жерледе болгъандыла: Москвада, Дондагъы Ростовда, Украинада, Белоруссияда, Къыргъызстанда, Къазахстанда, Татарстанда…
Юйюр тамата Апон а, сюргюнден къайтханлай, Севкавэлектроприбор заводха кирип, анда алгъа токарь, ызы бла мастер, тамата мастер, производство-диспетчер бюрону таматасы, 1980 жылдан башлаб а заводну культура юйюню директору болуп тургъанды. Ол Ленинни орденине, «За доблестный труд» (эки кере), «Урунууну ветераны», 1985 жылда «Самодеятельный чыгъармачылыкъны битеусоюз кёрмючю» деген майдаллагъа тийишли болгъанды. Анга кёре урунууну сюйген таулу жаш башха белгиле бла да саугъаланнганды.
Алтуу улу заводну культура юйюню директоруну къуллугъун жюрютгенде, аны жыр-тепсеу къаууму Болгарияда бардырылгъан Халкъла аралы фестивальда биринчиликни алып, алтын майдал эм 1-чи даражалы диплом къоллу болгъан эдиле.
Апонну бла Зояны ариу, жарыкъ, жырлы, чамлы юйюрлеринде уллу сюймеклик жашагъанды. Анга бир юлгю келтирейим. Бу хапарны манга КъМР-ни халкъ жазыучусу Тёппеланы Алим айтхан эди. «Къыргъызстанда тургъаныбызда окъуна Алтууланы Зояны ауазын эшитип, жюреклеге къанат берген жырларына тынгылап, аны кёрюрге сюймеген арабызда адам жокъ эди. Алай ол Къазахстанда жашай эди да, аллай онгубуз болмагъанына шуёхларым Локияланы Къайсын, Тёппеланы Сафар, мен да бек жарсый эдик. Анда бизге аллай насып тюшмеген эди. Мен кесим1956 жылда окъуна къайтхан эдим бери, окъуугъа киреме деп. Юйюрюм а экинчи жыл келгендиле.
Бизден иги да артда Зояны Огъары Малкъаргъа кёчюп келгенин эшитгенимде, ол кеси Алтууладан сунуп тургъанма, соруп, излеп, къайда болгъанын билип, анга тюбеп, ол ариу ауазны иесин кесим кёрюрге сюйюп, жолгъа чыгъама. Машиналаны биринден бирине тагъыла, бир-бир жерледе уа жаяу ёте баргъанымлай, ызымдан машина жетип, тохтайды да, андан къарап, ушагъыулу жаш, тенгшим: «Къайры ахшы жолгъаса?» – деп сорады. Былай-былай барама дегенимде, жарыкъ кюлюп: «Тюзюнлей аны тургъан жерине элтип тюшюрейим сени, къарындашым», – дейди.
Келебиз. Мени алгъа ётдюрюп, жолоучу нёгерим ызымдан киреди Зоя жашагъан юйге. Ол къызны ариулугъу жыр фахмусундан кем болмагъанын кёргенимде, не этерге билмей, абызырап къалгъан эдим. Аллай ариу къызла аз эдиле ол заманда. Жол нёгерим а, ол жарыкъ жаш, аны баш иеси кёре эдим. Апон бла, Зоя бла да кёп хапар айтып, кече да элде къалып, алай айырылгъан эдим ол кюн. Андан бери ала мени шуёхларымдыла», – деучю эди Алим.
Алтуулары жаш бла къыз ёсдюргендиле. Жашлары Анзор Москвада физкультура институтну бошагъанды. Къызлары Фатима уа КъМКъУ-ну филология факультетинде орус тил бла литература бёлюмню бошап, сабий садда ишлеп тургъанды. Бир къауум жылны ичинде сабийле, тёшек болгъан аналарын къоюп кеталмай, аны жанында тургъандыла.
Жарсыугъа, юй таматасы Апон дуниясын алгъа алышханды. Алтын ауазлы Зоябыз а кёп ауруп, алай кетгенди бизден. Юйде алгъыннгы жарыкълыкъны сакълагъанла уа аланы туудукъларыдыла – Алтууланы Азамат бла Рахайланы Аскер.
«Алтууланы Зоя бла бирге кёп ахшы затыбыздан айырылгъанча кёрюнеди манга, – дейди аны биргесине ишлеп, кёп жылланы аны къобузчусу, аккомпаниатору болуп тургъан Башийланы Фатима. – Ол тамата тёлю фахмулу эди, ёмюрле бла келген халкъ жырларыбызны сёзлерин, макъамларын да сакълап, къатлап, эрттегили маданиятыбызны мурдорун бютюнда къаты, терен тамырлы этгендиле. Мени эсимде Алтууланы Зоя музыка санатха жаны, къаны бла да берилген, менсине билмеген, таза ниетли, жарыкъ, ариу адамча къалгъанды».
Жыр жашау нёгери болгъан насыплыды дейдиле халкъда. Алай эсе, КъМР-ни халкъ артисткасы Алтууланы Зоя, анча жюрекге ол къадар жарыкъ къууанчны берген жырчы тиширыу, насыплы эди. Халкъ сюймеклиги аны жашау жолун жарытханды, атын да ёмюрлеге бизни культура тарыхыбызгъа жазгъанды.
