6 марта, 2022 - 15:40
Ариубаны чачы бурмады, бетини тёгерегин омакълап, аязда къалтырай, кюнде жылтырай турады. Аны акълыгъына къарап: «Жаш заманында уа бек ариу болур эди», – деп келеди кёлюме. Фатиматны уа къызгъылдым-къарады къысха чачы. Ол а эгечинден да ариуду. Былай бир бийче хал барды анда.
Эски орамда тюбегенбиз. Къууаннганлары жюрекден болгъанын ангылап, мени да кёлюм кётюрюледи.
- Къайры ашыгъып бараса, къызы?
Алай айтыргъа эркиндиле, мен аладан иги да жашма.
- Сизни кёрюп бурулгъанма бери. Ишимеме.
- Сау бол, сау бол. Биз да, юйде олтуруп турмай, былай, бир кесек айланып, тёгерекге-башха къарап, тансыкълыгъыбызны алайыкъ деп чыкъгъанбыз. Къартны иши бирди – ач болсанг, ашайса, суусап болсанг, зат уртлайса, телевизоргъа къарайса, эриксенг, газет, сёзбер… Фатимат, кел, бу къызны къонакъгъа чакъырайыкъ.
- Заман табып келсе уа.
Ишим кёп болмагъаны эсиме тюшюп, бу эки адамны жангызлыкъларын чачдырыргъа сюйюп:
- Келигиз, мен да сизни бла айланайым, - дейме.
Ышанмай къарайдыла.
- Керти айтама, бошма.
Эрттегили юйню къатына жетебиз. Эгечле, анга къарай, сабырланадыла.
- Ариу юйле тохтап къалгъан музыкагъа ушайдыла, - дейди тамата эгеч. – Эсингдемиди, Фатимат, анабыз айтыучу эди, бу юйде къаллай аламат адамла жашаучуларын. Ол алагъа бек жарсыучу эди.
- Эсимдеди, - Фатиматны бети мудах хал алады. Сора, манга ангылата: – Анабыз иги тукъумдан эди. Суратларын кёргюзтюрме, келсенг, - дейди. – Атасы ма бу юйню иеси бла шуёхлукъ жюрютюп тургъанды. Шахарда жашагъан таулуланы ысхылтысы бери жыйыгъанды, хапар айтыргъа, жырларгъа, тепсерге – заманларын ариу ётдюрюрге деучю эди анам.
- Ол заманда ичги былай, бюгюнча, жюрюмегенди. Боза этиучю эдиле. Жарыкълыкълары да жюрекден келгенди ансы, ичгиден угъай. Революциядан сора да жашап тургъандыла мында, Чегемде мюлклерин, малларын да къыралгъа берип. Алай не тынчлыкъ боллукъ эди аллайлагъа…
- Ол а кёп игилик этгенди халкъыбызгъа. Ма, андан келтирип, сабийлени иш да окъутуп тургъанды мында, сау къаллыкъ.
- Сау къаллыкъмы? – Ариуба сабийча жарыкъ кюледи. Сора тохтап: – Фатимат, кюлдюрмей къоймайса. Мени жауум да алай сау къалгъы эди, алача. Духлары да жокъду ол уллу, ариу юйюрню.
- Анабыз айтыучу эди. Тюз да ала мындан къайтмазча кетерни аллында бир жазыучу келеди алагъа къонакъ болуп. Къызы бла. Ол артда, акъла хорлатханда, къачып кетип, тыш къыралда жашап тургъанды. Юйню башында лимон терекле ёсдюргенди иеси. Алайда къонакъларына чай ичирирге да сюйгенди. Ол къонакъ къыз, алайда олтуруп, тёгерекге-башха къарай: «Бек ариу юй ишлегенсиз, алай мында сизни жашар кюнюгюз кёп тюйюлдю. Бу къадар ариу ырысхыдан бир зат да алмай, ма бу юсюгюзде болгъан бла чыгъарыкъсыз мындан сабийлеригиз, кесигиз да», - деп ахтыннган эди дейдиле. Кёп да бармай, тюз алай болгъан эди. Къарачайгъа кетип, анда да кёп мычымай, чачылгъан эдиле.
– Биз да былайдан узакъ болмай жашагъанбыз урушха дери. Ма арлакъда, уллу орамгъа жууугъуракъ. Эки эгеч, эки къарындаш болгъанбыз. Таматабыз Шаухал урушха кетип, андан къайтмагъанды. Артда билгенбиз, Ленинград тийрелеринде жоюлгъанын. Гитчебиз а, Ахмат, кёчгюнчюлюкде алышханды дуниясын. Анда ёлген кёп эди.
- Мен а, аланы энтта да сау сунуп, сакълап турама. Бир бирледе бизни излеп айланнган сунуп, тин-тери басып уянама, къалай билдирсин адам алагъа бизни бу тийреде, алай башха юйде жашагъаныбызны деп.
- Къой, къанынгы башынга чапдырма. энди тюзеталмазлыкъ ишге жарсымазгъа деп келишгенбиз да, - деп эсгертеди Фатимат.
- Жарсымайма. Жарсып, не этерикме? Эсиме тюшюреме ансы, - дейди Ариуба, ууакъ ышара. – Бу менден он жылгъа кичиди, алай оноуундан чыгъармайды мени. Ол мен жюрюген школ энди бешинчиди. Немислиле бери келгенде, анабыз бизни элге алып кетген эди. Алай этмей да не амалы, кесибиз эдик сора? Атабыз партия къуллукъчу эди да, республиканы ол замандагъы таматасы, кесине чакъырып: «Сен кулакны къызы бла жашайса. Сени кибиклени тутаргъа къагъыт келип турады, мен ашыкъмайма ансы. Оноуунгу кесинг эт», - деген эди да, атам айырылып къалгъан эди бизден. Керекли уа болмагъанбыз. Анабыз устаз эди. Кесини школуна жюрютмей, ары баргъанбыз къарындашым да, мен да. Фатимат а гитчечик эди, кеч окъугъанды. Юч класс тауусуп, Къыргъызда, артда уа Казахстанда жюрюгенди школгъа. Анабыз бла да бу кёп тургъанды.
- Да ким турлукъ эди, хар биригиз бирер жерде болсагъыз, - дейди Фатимат жумушакъ ауаз бла.
Ала бу затланы юслеринден кёп кере да ушакъ этген болурла арада. Бюгюн а манга айтадыла да, тынгылайма.
- Фашистле да кетип, мен тогъузунчу классда окъуй тургъанымда, комсомолгъа аладыла. Не къууанч бар эди бизде – ары алыннганлада. Бизге ол билетлени бере туруп, ары таулу киши келеди, НКВД-чы. Ол кёп ариу сёз айтады ол кюн. Экинчи кюн, мен да, тюшден озуп, бир къабартылы нёгер къызым болуучу эди, аны бла юйге къайтып келе тургъанымлай, ишлеген мекямы уа школдан узакъ тюйюл эди, сакълап турады. Сора мени кесини отоууна чакъырады да: «Энди сен комсомолчуса. Бизни санга энчи жумушубуз боллукъду. Кишиге сагъынма», - деп билдиреди. Къууанама манга аллай магъана бергенлерине. Жандан татлы нёгеримден къалай букъдурайым деп, жаланда анга айтама ол ушакъны. Бир-эки кюн ётюп, биягъы жол бла келе тургъанымлай, биягъы жерде сюелип, чакъырады ол адам. Энди бир жумуш айтырыкъды деп, къууанып, кирип барсам, ол а: «Мен жолну нек сакълагъанымы билемисе, ариу къыз? Сени жаратып, кёрюрге сюйюп», - десе боламыды. Мен а, кёп сагъыш эте турмай: «Да сен, мени атам кибик бир киши, бийченг, юйюрюнг, аллай затланы не деп айтаса?» - дейме. «Ол оруслуду. Мени аны бла некяхым жокъду. Сени бла некях этдирирме», - дейди. «Ол бир заманда да боллукъ иш тюйюлдю», - деп, чыгъып башласам, эшик этилип. Шинтикни сермеп сюелеме, къатыма келме деп. Ол заманда ол киши, телефон бла сёлешип, къалауурлагъа айтып, мени подвалгъа ашыртхан эди.
Анда иги кесек адам бар эди. Бек сейирсиндиле, мени кёргенде. Марзият деп бар эди, ол да чегемли къыз, менден таматаракъ, ары дери прокуратурада ишлеп тургъан. Ол кесине къысып, ариу айтханы, башхаланы да манга жан аурутханлары эсимдеди. Кече бла чакъырыучу эдиле соруу этерге ол таулу кишиле мени. Къумукълу да бар эди ичлеринде. Мен а не биле эдим? «Ийигиз юйге. Анам излей болур», - деп жиляй эдим. Иймеген эдиле. Ол къумукълу киши, Саша эди аты: «Мен ананга билдирирме, жарсыма», - деген эди.
– Анабызгъа уа, ол юч кюнню, хапарын билмей, излеп айланнганда, - деп, сёзге къошулады Фатимат, – тутмакълагъа аш бериучю киши айтхан эди Ариубаны анда болгъанын.
- Биргеме болгъан тиширыуланы алып кетген кюн, мен къызыу ауруп, безгек тийип, лазаретде эдим. Юч ай тургъанма анда ёлюм бла жашауну ортасында. Ол заманда да билмегенди анам аны. Мени да башхала бла кетген сунуп, хапар сакълагъанды. Ызларындан Норильскге элтгенлеринде, ол тиширыула мени сау болгъаныма къууаннганларын унутмайма. Анда кёп уллу адам бар эди – алимле, илму бла кюрешгенле. Ала мени окъутургъа, юйретирге да кёл салгъандыла. Алай болмаса, ёлюп да къалыр эдинг ол бир бирге ушагъан жауунлу, сууукъ, жылча созулгъан кюнледе. Доктор а медсестра этип алгъан эди кесине.
- Ариубаны хапарын бизге ма ол Марзиятны къарындашы келтирген эди, Къыргъызда болгъаныбызда. Андан сора къагъытла жюрюгендиле арада.
- Мен Орта Азияда анамы бла эгечими тапхан кюнню бек насыплы кюнюме санайма. Мен сау он жылны кёзюме келтирип турсам да, аныча жарыкъ кюн кёрмегенме. Къууаннгандан жилягъан не болгъанын ол кюн билгенме. Артха уа, анабызны да Алма-Атада асырап, экибиз къайтханбыз. Ары кёчген эдик, ана жууукъларыбызгъа жууукъ. Окъургъа киргенимде, сейир эте эдиле билимими теренлигине...
- Бери келгенде, юч-тёрт жылны кеси юйюбюзге ие болалмай, хаух жерледе кечине айланнганбыз, къырал фатар бергинчи. Бир кере ол Ариуба айтхан къызны юйюне баргъан эдик къонакъгъа, анда уа бизни юйден алыннган стол, шифоньерле, кюзгю сюелип… Мен устаз болуп ишлегенме, анабызча. Ариуба уа профсоюзлада эди. Бир абыннган минг сюрюнюро дегенча, жазыуубуз сукъланчлы тюйюл эди, алай… къадарын ким сайлайды?
- Ол сизге соруу этгенле уа…
- Ол мени тутдургъаннга тюбеп къалгъан эдим, бери жыйылгъаныбызлай. Ол кечгинлик тилеген эди, заман алай эди деп.
- Кечдингми да?
- Угъай, - деди Ариуба, бир кесек тынгылагъандан сора. – Кечалмайма. Не бек кюрешсем да, болалмайма. Атама да, алагъа да угъай.
- Атабыз ол ачы кюнледе да жокъламагъан эди бизни. Бюгюн аны жангы юйюрюнден жашы, энди ол да къарт болгъанды, кёлкъалды этеди бизге, атабызны къабыры къалайда болгъанын билмейсиз деп. Билиргеми керекбиз?
Мен Фатиматха жууап табалмагъан эдим ол кюн. Къалай тапхын, аны анасы, эгечи, кеси кюйгенча кюймесенг, ала кёргенни сынамасанг?
- Атагъызны сураты уа къалгъанмыды?
- Хау, барды, алай биз анга къараргъа сюймеучюбюз…
Энди жокъдула ол адамла. Ала барысы да бирге жыйылгъандыла хакъ дунияда. Даулары да эшитилмейди. Ёчюлген болур. Алай мен билеме, айланадыла ол мен айтхан тийреде киши юйюнде насып кёрмеген эки ариу тиширыу, сабыр ушакъ эте, эски хапарларын айта, халкъыбызны тарыхына къайта.
