5 июля, 2022 - 11:55
Едыдж Батырай 1946 гъэм Тыркум, Елэмэ къуажэм къыщалъхуащ, Хайдельберг университетым (Германием) щеджащ, абы илъэс зыбжанэкIэ щылэжьащ. Филологие щIэныгъэхэм я докторщ, адыгэ IуэрыIуатэ куэд зэхуихьэсыжащ. Нарт эпосыр щихутэ лэжьыгъэ иIэщ. Мейкъуапэ къигъэзэжауэ, Адыгэ къэрал университетым щрегъаджэ.
Мейкъуапэ къыщыдэкIащ Едыдж Батырай Тыркум щитхыжа хъыбархэр щызэхуэхьэса «Удыхьэшхынумэ, къеблагъэ» тхылъыр. Щыгъуазэ фыдощI Батырай итхыжа хъыбархэм.
Тхьэджэд
Тхьэджэдыр япэ щалъэгъуам, жыгыщхьэм итIысхьэри, зылI тхьэм зыхуигъэгусащ:
- Уи джэдыр ину къэбгъэщIащ, дэ укъызэрытхуэупса джэдыр цIыкIущ – уигу щхьэ къыдэбгъа? - жери.
Уафэгъуагъуэм зыкъызэщIищIащ асыхьэтым, щыблэ уащ.
- Тхьэр къыпхуэгубжьащ: щыблэм уимыукI щIыкIэ жыгым къехыж, - жраIащ жыгыщхьэм тес лIым.
*Тхьэджэд – гуэгуш (адыгеибзэкIэ).
Сыт ар щIыдэмыхуэнур?
1930 гъэхэм Тыркум унафэ къыщащтэгъащ тыркубзэкIэ фIэкI упсэлъэну ухуимыту. Тыркубзэ зымыщIэ адыгэ цIыхубзитI къалэм кIуат абы щыгъуэ. АдыгэбзэкIэ псалъэурэ уэрамым здыдэтым, зым игу къэкIыжащ тыркубзэкIэ мыпсалъэмэ, тезыр къытралъхьэнкIэ зэрыхъунур. Адрейм жиIащ:
- Мыпхуэдизыбзэр зыдэхуэ мы къалэшхуэм ди адыгэбзэ дахэ цIыкIури дэхуэнщ.
Тезырым щхьэкIи шынакъым цIыхубзитIыр: къалэм дэтыху адыгэбзэщ зэрызэпсэлъар.
Лазымрэ хъунщIакIуэмрэ
Тыркум япэ нэса адыгэхэр Дюзджэ щIыналъэм щетIысэхащ. Дюзджэрэ Болурэ я зэхуаку мэзышхуэ дэтащ, зы гъуэгу кIуэцIрыкIыу. Мэзым хъунщIакIуэ щIэсащ, гъуэгурыкIуэхэр яхъунщIэу.
Зы лаз (куржы) Болу икIынурэ Дюзджэ кIуэнути, кIэрахъуэ зыкIэрищIэри шэсащ. «Мэзым щIэкI гъуэгум утемыхьэ, - жраIащ лазым, - уахъунщIэнщ». «Си бгым ищIа кIэрахъуэр флъагъурэ? Сахуэгъэзащ хъунщIакIуэм», - жери лазыр гъуэгу техьащ. Здежьам нэсри, къигъэзэжащ лазым, ишри и кIэрахъуэри хъунщIакIуэм IэщIагъэкIауэ.
- Шыри кIэрахъуэри дэнэ пхьа? - еупщIащ лазым.
- Си кIэрахъуалъэр зытрезгъэхакъым. Ар страхамэ, хъунщIакIуэм есщIэнур ящIэртэкъэ! – жиIащ лазым.
СыщIемыгъуэж щIыкIэ
Мэзым щIыхьауэ, зы ермэлы сатуущIэ хъунщIакIуэм иубыдащ. ХъунщIакIуэм гущIэгъу зэримыIэр ищIэрти, сатуущIэр къэшынащ.
- СумыукI закъуэ, узыхуейр уэстынщ, - жиIащ ермэлым.
ХъунщIакIуэм и гур нэхъ щабэ къэхъуащ.
- УзукIынкъым, муслъымэн диным къихьи, узутIыпщыжынщ, - жиIащ хъунщIакIуэм.
- НэгъуэщI къыспумыубыдмэ, муслъымэн диным сихьэнщ, ауэ сыт абы щхьэкIэ сщIэн хуейр? - жиIащ ермэлы сатуущIэм.
Апхуэдэ жэуап пэплъакъым хъунщIакIуэр: и щхьэм щIэтIахъуэри:
- Сэри сщIэркъым абы щхьэкIэ пщIэн хуейр, сыщIемыгъуэж щIыкIэ зыIуегъэх, - жриIащ ермэлым.
«Шыдыгъум» и жэуап
Къайсэр къалэм адыгэ щIалэ гуэр дэсащ. «Шыдыгъут» абы и ныбжьэгъухэр къызэреджэр – ар цIэ лей хуэхъуат, езым зихъунщIэми. А цIэ лейр игу темыхуэж хъури, щIалэм и ныбжьэгъухэм яжриIащ:
- Дэ дышыдыгъукъым. Мыдэ фыкъызэдаIуэ.
И зы ныбжьэгъу и цейр зыщитIэгъащ щIалэм, цейр зейм еупщIащ:
- Мы цейр хэт ей?
- Сысейщ, - жиIащ ныбжьэгъум.
- Пэжщ, ууейщ. Мэ, узотыж уи цейр, - жриIащ цейр зейм. – Шым и Iуэхури апхуэдабзэщ. Шыр адыгэм, махъшэр хьэрыпым, шыдыр Тыркум къахуигъэщIащ Тхьэм. Тхьэм къытхуигъэщIар ди IэмыщIэ идубыдэж фIэкI, къэддыгъуркъым.
ТIысыпIэ къыщIылъысар
Дзэ къулыкъум яшэ щIалэхэм яхэту, Дзыбэ Алий мафIэгум ирагъэтIысхьащ. ТIысыпIэр яхурикъуатэкъыми, и ныкъуэр зэфIэтын хуей хъуащ. Дзыбэ Алии къылъысакъым тIысыпIэ. ЗдэкIуэм, Дзыбэ Алий къыбгъэдэтыр къыщыхьащ, абы езэуэну хуейтэкъыми, хуэгубжьащ:
- ЗыIуегъэх! - жери.
АрщхьэкIэ модрейр къедэIуакъым, нэхъри къызэрыкIащ. ФIыкIэ щыхэмызагъэм, Дзыбэ Алий къыщыхьар къриудащ, абы къыщхьэщыжахэми удын якъуилъхьащ.
Щысхэм ящыщ зы къеупщIащ Дзыбэ Алий:
- Уэ уадыгэ?
- Сыадыгэщ.
- Мыдэ къакIуи, къызбгъурытIысхьэ, уадыгэмэ.
Алий тIысыпIэ къылъагъэсащ, зэрыадыгэр щажриIэм.
Хыв уасэ
Гёнен къалэ зы адыгэ кIуащ. АдыгэбзэкIэ зэрыпсалъэр щызэхихым, лIым полицейр къыбгъэдыхьащ.
- Сытыбзэ узэрыпсалъэр? - къеупщIащ полицейр.
- Адыгэбзэщ.
- АдыгэбзэкIэ упсалъэ зэрымыхъунур щхьэ умыщIэрэ? Тезыр птын хуейщ – псалъэ къэс дыщитху, - къыпиубыдащ полицейм.
- Сэ тыркубзэ сщIэркъым, - жиIащ лIым.
Полицейм едауэурэ, тезырыр дыщэ щитхум нигъэсащ лIым. Дыщэ (лирэ) щитхур ахъшэшхуэт абы щыгъуэ – 1930 гъэхэм. Сыт ищIэнт лIым: хыв закъуэ иIэти, ищэжри, тезырыр ипшынащ.
Зи Iыхьэр зыфIэмащIэ
Унагъуэ гуэрым я зы щIалэ мэлыр дихуурэ игъэхъуакIуэрт. Пщыхьэщхьэм къыдыхьэжамэ, Iэнэ хуагъэувырти, ягъашхэрт щIалэр, ауэ зигъэнщIыртэкъыми, Iэнэм къыщыпэрыкIыжкIэ гъумэтIымэрт:
- Сэ къысхутефлъхьэ Iыхьэр нэхъ мащIэращ, - жиIэурэ.
И адэм хуэмышэчыж щыхъум:
- ЩIалэм и Iэнэм шхыныр тез фщIы, - жиIащ.
Iэнэ лъакъуищым шхыныр тез ящIащ пщыхьэщхьэ гуэрым. Iэнэм тралъхьам и ныкъуи хуэшхакъым щIалэм, итIани къыщытэджыжым гъумэтIымащ.
- Сыт иджыри: зыбгъэнщIакъэ? - къеупщIащ щIалэм и адэр.
- Сэ мыпхуэдиз къыщысхутевгъэувакIэ, фэ фшхар Тхьэм ищIэнщ, - жиIащ щIалэ угъурсызым.
Си фIэщ мэхъу
Зы къуажэ лIыфI гуэр дэсащ, и нэмэз уахъты блимыгъэкIыу. Къуажэм зы щIали дэсти, нэмэз ищIын идэртэкъым:
- Сэ Тхьэр си фIэщ хъуркъым, - жери.
ЛIыфIыр Тхьэм елъэIуащ:
- Уэ узэрыщыIэр мы щIалэм и фIэщ щIы, - жери.
ЩIалэр губгъуэм шыгукIэ дэкIащ зэгуэрым. Ар губгъуэм здитым, дунейр къызэIыхьэри, уафэр гъуэгъуащ, щыблэ уащ. И псэр IукIауэ, щIалэр къуажэм дыхьэжащ, уафэ гъуагъуэри щыблэри увыIакъым, ар и унэ ихьэжыху. Нэху игъэщри, лIыфIым деж кIуащ щIалэр.
- Тхьэм гущIэгъу къысхуищIри, сыкъихъумащ, иджы си фIэщ хъуащ Тхьэр зэрыщыIэр, - жриIащ щIалэм лIыфIым.
Нэхъ згъэщIэгъуар
Германием щыщ зы къалэ убых унагъуэ дэсти, нэIуасэ дызэхуэхъури, срагъэблэгъащ. Я нанэм илъэс пщIей и ныбжьт, адыгэбзэкIэ сыщепсалъэм, гуфIащ, и нэпсым къызэпижыхьащ. Заул дэкIри, унэм нэгъуэщI хьэщIэхэри къихьащ - ахэр тыркут, я гъунэгъут. Сызэрыадыгэр щажесIэм, къысщыгуфIыкIащ тырку хьэщIэхэр. Абы ящыщ зым мыр къысхуиIуэтэжащ:
- ИлъэсипщI ныбжьым сихьауэ, ди адэм селъэIуащ: «Къалэр сыгъэлъагъу», - жысIэри. Куэд дигъэкIакъым: дышэсри, гъуэгу дытехьащ. ДыкIуэурэ, щхъуантIагъэм къыхэплъ унэ хужьыбзэхэр къэслъэгъуащ. «Зэрыкъалэ дахэ!» - жысIащ сэ. Ди адэр дыхьэшхащ: «А плъагъур къалэкъым, адыгэ къуажэщ», - жери. Адыгэ къуажэ слъэгъуатэкъым абы и пэкIэ: уэрамхэр къабзэт, унэхэр екIу защIэт, пщIантIэхэр зэлъыIухат, жыгхэр щыкуэдт.
Адыгэ къуажэм дыблэкIри, къалэм дыдыхьащ. Ар зэрысабалъэр, зэрыфIейр щыслъагъум, аращ нэхъ згъэщIэгъуар.
