12 июля, 2022 - 11:15
Дэтхэнэ зы лъэпкъми, ар хэтми кърипцIыхуу езым и лъэпкъ фащэ зэриIэжым ещхьыркъабзэу, иIэжщ и уэрэди, и пшыналъи. Ахэр къэзыгъэщI, музыкэр зи IэдакъэщIэкI композиторхэм, пшыналъэхэр, макъамэ гуакIуэхэр зи Iэпэгъу музыкантхэм, уэрэдхэр жьгъырууэ зыгъэIу уэрэджыIакIуэхэм зы цIыху гъащIэкъым, дэ къызэрытфIэщIымкIэ, яIэр – гъащIитI мэхъу. Зыр иухми, адрейр ух зимыIэщ. Апхуэдэ насып зи натIэ хъуахэм ящыщ зыщ Къуэшыркъуей (Кэнжэ къуажэм) къыщыхъуа адыгэ пшынауэ цIэрыIуэ, РСФСР-ми КъБАССР-ми я цIыхубэ артисткэ Къашыргъэ КIурацэ.
Къашыргъэ КIурацэ и автобиографиеу тIу хэлъщ архивым. Япэр 1951 гъэм фокIадэм (сентябрым) и 10-м ятхащ, адрейр щатхар теткъым. Япэм итщ ди пшынауэр 1899 гъэм щIышылэм (январым) и 3-м къалъхуауэ, етIуанэм – 1901 гъэм. Тамбий Исмэхьил ипхъу КIурацэ зыхалъхуар музыкальнэ Iэмэпсымэ зэрымылъа мэкъумэшыщIэ унагъуэщ. КIурацэ илъэсибгъу щыхъум пшынауэкIэ зрегъащIэ. Куэд дэмыкIыу хъыджэбз гурыхуэ цIыкIур пшынауэ Iэзэ мэхъу, щIэхыу къожэпхъри унагъуэ йохьэ. 1929 гъэм колхозым хохьэ. А гъэ дыдэм къызэIуахауэ щыта радиостудием ирагъэблагъэри, пшынауэу щолажьэ. 1931 гъэм Налшык щекIуэкIа япэ олимпиадэм бжьыпэр щеубыдри, щытхъу тхылъ кърат, абы нэмыщIауэ гъуазджэ
зыгъэлъэгъуэныгъэмкIэ Кавказ Ищхъэрэ щ1ыналъэ олимпиадэм хэтыну ягъакIуэ, фIыуэ пшынэ зэреуэм ипкъ иткIэ. Дон Iус Ростов щекIуэкIа олимпиадэми япэ увыпIэр къыщихьащ.
Архивым хэлъ справкэхэм ящыщ зым зэритымкIэ, Къашыргъэ КIурацэ 1929 гъэм и фокIадэм щыщIэдзауэ 1933 гъэр иухыхукIэ Радиоцентрым пшынауэу щылэжьащ. Абы иужькIэ 1934 гъэм Уэрэдхэмрэ къафэхэмкIэ Къэбэрдей-Балъкъэр къэрал ансамблым пшынауэу икIи къэфакIуэу хэтащ.
Дэтхэнэ зыми и хъуэпсапIэщ цIыхум я гум фIыкIэ къинэныр. Ар фэеплъу щыIэм я нэхъ фэеплъ лъэщщ. Апхуэдэ фэеплъ мыкIуэдыжын къызэринэкIыу мы дунеишхуэм тетащ Къашыргъэ КIурацэ. «Къафэ», «Удж», «Ислъэмей», нэгъуэщI макъамэ зэмылIэужьыгъуэу Къашыргъэ КIурацэ и пшынэм къригъэкIыу 23-м я цIэ къэрал архивым, 31-рэ радиом и архивым пленкэм тратхауэ хэлъщ. Езым уэрэду итхауэ къэрал архивым 13, радиом ейм 12 хэлъщ. Абы къищынэмыщIауэ, япэ дыдэу «Къэбэрдей вальс» зытхари Къашыргъэ КIурацэщ.
Къашыргъэ КIурацэ дэлэжьахэм ящыщ зыщ КъБАССР-м гъуазджэмкIэ щIыхь зиIэ и лэжьакIуэ Мыд Хьэжмусэ. Абы игу къигъэкIыжу гуапэу жиIэжырт КIурацэ теухуауэ:
- Къашыргъэ КIурацэ цIыхугъэу бгъэдэлъамрэ IуэхуфIу илэжьамрэ кIэщIу я гугъу пщIыну тыншкъым. Абы и псэукIам, и лэжьэкIам фIыгъэу хэлъам и инагъым сыт хуэдизрэ утемыпсэлъыхьами, пхуэIуэтэщIынукъым. «Адыгэ цIыхубз Iэдэбщ, щэныфIэщ, цIыхугъэ ин зыбгъэдэлъщ» хужаIэу псэуащ. Дэнэ щIыпIэ КIурацэ ущыхуэмызами, абы сыт щыгъуи дэплъагъур фIы защIэт. Пшынэ еуэнымкIэ абы Iэзагъэ ин зэрыбгъэдэлъар цIыхубэм я пащхьэм пасэу наIуэ щыхъуащ. Къэбэрдей-Балъкъэр ансамблыр къыщызэрагъэпэща дыдэм дыщIидзэри, КIурацэ абы щылэжьащ илъэс щэщIым щIигъукIэ. Ансамблым дэщIыгъуу ар здэщымыIа, абы и пшынэ макъыр щымыIуа щIыпIэ щIагъуэ ди къэралышхуэм щыбгъуэтынукъым.
Ди лъэпкъ музыкальнэ щэнхабзэм, къафэхэм фIыгъэу яхэлъыр наIуэу зыгъэлъэгъуахэм я пашэщ КIурацэ. Пшынауэ IэщIагъэм дэщIыгъуу, КIурацэ солисткэу къафэуи щытащ. Адыгэ цIыхубзым нэмысрэ щэныфIагъыу, Iэдэбыгъэу хэлъыр абы IупщIу щигъэлъагъуэрт гъащIэми сценэми. КIурацэ и къэфэкIэр адрей цIыхубз къэфакIуэхэм я дежкIи щапхъэт. Къашыргъэ КIурацэ фIыгъэу бгъэдэлъахэм ящыщу мыри жысIэну сыхуейт: абы и гъусэу ансамблым щылэжьа цIыхубзхэм я ныбжь елъытак1э ар ани шыпхъуи яхуэхъуфырт. Псоми гулъытэшхуэ яхуищIу, чэнджэщэгъу яхуэхъуу, езыр зыщыгъуазэхэр зымыщIэхэм яригъащIэу ядэIэпыкъу зэпытт.
Къашыргъэ КIурацэ дэлэжьауэ ар фIыуэ зыцIыхухэм ящыщ зыщ РСФСР-м щIыхь зиIэ и артисткэ Блэнауэ Быцэ:
- Къашыргъэ КIурацэ хуэдэ пшынауэ Къэбэрдейм зэи диIакъым. Абы хуэдэу пшынэр игъэбзэрэбзэфу щыIауэ сщIэркъым нэгъуэщI пшынауэ. Ар зыми ещхьтэкъым. Аращ псом нэхърэ нэхъ гъэщIэгъуэныр, телъыджи къыщIытщыхъур. КIурацэ пшынауэфI къудейтэкъым. Абы псоми пщIэ, щIыхь зыхуригъэщIыфырт, дунейм екIуу зэрытетын ищIэрт. КIурацэ екIуу, дахэу хуэпауэ, и щхьэр лъагэу Iэтауэ къихьэрт утыкум, и пшынэ еуэкIэмкIи псори къыдихьэхырт. Абы щапхъэ къытрахауэ, ар зэреуэр зэхахауэ диIэхэщ пшынауэфI куэд: ПщыхьэщIэ Мухьэжыр, ДыщэкI ФатIимэ, Борий Линэ, Уэрзей Лидэ. Ахэм ящIэж КIурацэ и пшынэуэкIэр. Абы кIэлъыплъурэ фIы Iэджэ къыхаубыдыкIащ я егъэджакIуэм и Iэзагъэм.
1948-1957 гъэхэм къриубыдэу Къашыргъэ КIурацэ зэхилъхьауэ, ди лъэпкъ музыкальнэ щэнхабзэм и тхыдэр зытхыжа композитор-теоретик цIэрыIуэ Трувор Шейблер нотэм иригъэзэгъауэ уэрэд куэдрэ къафэ зыбжанэрэ мыкIуэдыжыну дунейм къытенащ. Абыхэм щIэлъ псалъэхэри езым зэхилъхьэжырт. Ар зи гурыхуагъэрэ зи акъыл жанкIэ лъэпкъ усэ гъэпсыкIэм и хабзэхэр къэзыгъэIурыщIэфа япэ адыгэ цIыхубз усакIуэщ. КIурацэ гурэ псэкIэ зыхищIэрт икIи къыгурыIуэрт уэрэд макъамэмрэ абы щIэлъ псалъэхэмрэ зэнэзэпсэрэ зэпсэгъуитIу, зэпэхъуу, зэкIужу щытын зэрыхуейр. Арат абы макъамэри псалъэри зэщIыгъуу щIызэхилъхьэр. Ди адыгэ лъэпкъым и уэрэд зэхэлъхьэкIэм и нэщэнэ
дыдэщ ар.
Къашыргъэ КIурацэ уэрэдус-усакIуэм и мызакъуэу, адыгэ къафэм и усакIуэщ, и композиторщ. Музыкэр цIыхубэм яйщ, жаIэу къафэ зэмылIэужьыгъуэ куэд дунейм къытехьащ КIурацэ зэхилъхьауэ. Абы къигъэщIа макъамэ дахэхэр ди нобэ гъащIэми къыддощIэращIэ, ди лъэпкъым и пшыналъэ мыкIуэщIщ, мыужьыхыжщ, уедаIуэ пэтми зызыщумыгъэнщIщ.
Пшынауэ Iэзэм и Iэзэж Къашыргъэ КIурацэ и пшынэм ислъэмей, удж, къафэ зэмылIэужьыгъуэ Iэджэ къригъэкIыу щытащ. Абы къищынэмыщIауэ, езым зэхилъхьа «Ислъэмейр», «Уджыр», «Удж пыхур», «Уджхэшыр», «Иджырей къафэр», «Къафэжьыр», нэгъуэщIхэри нотэкIэ тхауэ, езым игъэзащIэу магнитнэ пленкэм, пластинкэм тратхауэ къэнауэ щыIэщ. Ахэр псори ди адыгэ музыкальнэ щэнхабзэм и хэлъхьэныгъэ мыкIуэдыжщ.
Зэгуэрым Налшык щыпсэуа композиторышхуэ Авраамов Арсений и фIыгъэкIэ ди музыкэм марш къыхыхьауэ щытащ. А жанрыщIэм и мэсхьэбым иту, Къашыргъэ КIурацэ итхащ «ЩIалэгъуалэ маршымрэ» «КъБАССР-р илъэс 39-рэ щрикъум и щIыхькIэ маршымрэ». ТIури уедэIуэнкIэ удихьэхыу, дахэу, гуакIуэу зэхэлъхьащ, укъызэщIэзыIэтэ гуфIэгъуэкIэ гъэнщIащ. КIурацэ зэхилъхьа макъамэхэм лъабжьэшхуэ яIэщ.
Къашыргъэ КIурацэ ди цIыхухэм гуфIэгъуэ езыт пшынауэ Iэзэт, хуэфащэу «маэстро» гъафIэ псалъэр зыхужыпIэ хъуну музыкант телъыджэт.
Къашыргъэ КIурацэ псэухукIэ пщIэ къыхуащIащ, и щхьэри ягъэлъэпIащ. Абы щIыхь, щытхъу тхылъу, диплому Iэджэ къратащ. «Знак Почета» орден къыхуагъэфэщащ, КъБАССР-мрэ РСФСР-мрэ я цIыхубэ артисткэ цIэ лъапIэхэр къыфIащащ.
Дыщэр дыщэпс хуэныкъуэкъым, жи. Къапщтэмэ, Къашыргъэ КIураци зым и щытхъу хуэныкъуэкъым. Абы и зэфIэкIыр зыхуэдар, здынэсыр къагъэлъагъуэ абы къызэринэкIа, ноби цIыхубэм фIыуэ ялъагъу и пшыналъэхэм.
