18 октября, 2022 - 15:40
Алгъын заманлада бизни халкъыбызда юйюр къурауну кесини, сёз тауусуу, къачырыу, башсыз къалгъан келинни къайынына бериу (левират), бийчеси ёлгеннге къайын къызын алыу (сорорат) дегенча энчи адетлери болгъандыла. Ол затланы юслеринден кёп алимле айтадыла, озгъан ёмюрде да бардыла аллай юлгюле. Сёзсюз, жашау болумла, алдан келген сынаула къуратхандыла ол адетлени. Къалай-алай болса да, сабийле ёксюз къалмагъандыла, юйюрле толу болгъандыла.
«Таматабыз башха анадан – ана эгечибизден туугъанын уллу къыз болгъунчу билмей тургъанма», – дейди иги таныгъан адамым, шуёхум окъуна. Атасы, анасы насыплы болгъанларына уа ишеклиди, алай уллу юйюрде ёсгенди. Къарындашла, эгечле татлыдыла бир бирге.
Бир бахсанчы тиширыу: «Баш ием уруш аллы жыллада таулада жоюлгъан эди. Эки сабий бла арбаздан чыгъып кетип, къайын анамы жанына тиерге болмай, жашай турама да, анабыз къайын жигитими, мени да олтуртуп, кеси оноу этеди: «Келин, атанг-ананг бла да оноулашханма. Сени, туудукъларымы да арбаздан чыгъарлыкъ тюйюлме. Аланы жашчыкъ бла бирге ёсдюрлюксюз. Аллах айтса, сабийлеге эгеч, къарындаш да къошарсыз», – деп. Ол да, мен да кюрешдик, алай анабыз, ол бола келген адетди деп, боюн салдыргъан эди…» – деп хапарлай эди. Чамланыу, сокъураныу жокъ эди аны ауазында. Къайын анасына ыразылыкъны уа сезип турдум.
Узакъ, алай жюрютген ахлубуз ауушхандан сора, аны жик дууасына барабыз. Тою бошалгъанчы урушха кетген тамата къарындашы андан къайтмай, ол ауушханнга зор бла келинин алдыргъанларын биле эдим. Ол кюн а ол эки адам къыркъ жылны ичинде бир юйде къарындаш, эгешча жашап тургъанлары ачыкъланнган эди. Дуниясын алыша туруп: «Ёлсем да, къоркъмайма. Къарындашымы аллына таза жюрек бла барлыкъма, мен аны бийчесин эгечимча кёрюп жашагъанма», – деген эди ол ата къарындашыма. Келинни сабийлери болмагъанды. Къартлыгъында къайын тукъуму кёргенди къайгъысын.
Аллай юлгюле бола келгендиле жашауда. Бюгюн а хар не да тюрленнгенди, кеси сюймесе, кишиге ол жаны бла айтханын этдирлик къарт, жаш да жокъду. Алай бла, ким да кеси этеди сайлау. Алай а юйюр жашауну магъанасы седирегенди. Арада аланы бир этген сезим болгъан эсе, ансыз а бусагъатлада юйюр къуралмайды, ол къайры кетеди?
Къыралда жюрюген жорукъну бир жанына тюртюп, жаланда муслийман некях бла, экинчи, ючюнчю юйдеги болуп жашагъан тиширыула да кёпдюле. Ала ол жолну жюрек талпыныулары бла сайлагъандыла деселе, ийнанмайма. Ала да насып сынаргъа сюедиле деселе, ол тюз окъуна болур. Сынай а болурламы, ол экиге, ючге окъуна бёлюнсе? Кимге сабий керекди, ким алай бла окъуна жашауун къураргъа кюрешеди. Бизде бир заманда жюрюмеген кийимлеге чулгъанып, кимни да башындан къараргъа кюрешгенле да аслам. Къурандан уллу, андан магъаналы китап жокъду дунияда, алай биз арап тилни билмейбиз да, аны магъанасын жаланда кёчюрмеледе излейбиз. Аны теренлигине тюшюналмай, жарты жолда турабыз. Алай а анда да жокъдула биз бюгюн кёрген затланы кёбюсю. Кеси башларын туталмагъанла юч-тёрт юйюр къураргъа эркинлигибиз барды, дейдиле. Ол тюз къалай болсун? Къурагъандан сора да, аланы кереклерин тапдырыргъа борчлуду ол ишни этген. Болаламыды? Огъесе тиширыуму тутады аны да?
Мухаммат файгъамбар, Аллахны саламы анга болсун: «Заман бара баргъаны къадар бу сен, кёкден тюшюп, жазгъан Къураннга адамла къошаргъа, къоратыргъа да болурла. Тюзю буду деп къайдан билликбиз?» – деп соргъанларында: «Адамгъа тап келген зат – ол Къуранданды», – дегенди. Ол бюгюн бола тургъан ишле уа кимге тап келедиле? Кюндешин жюрекден сюйген къайда?
«Мени тели этип къойгъан эди сабийими атасы, – дейди жаш тиширыу. – «Диннге кёре, мында къаллай бир къыйналсанг, анда аллай бир ариу жашарыкъса», – деп, кюн сайын асыры къол кётюргенден, къара кесеу болмагъан жерим жокъ эди. Узун жыйрыгъым букъдура эди ол ызланы. Атам, къарындашым болса, алай да болмаз эди, анамы уа жюрегин къыйнаргъа болмай, тёзюп тургъанма. Устазларымы хайырларындан, окъуууму бошап, школгъа бир къауум заманнга практикагъа барама да, анда баш иеми тукъумундан тюз анга ушагъан бир сабий кёреме. Келип, кесине айтсам: «Ол мени бирси юйюрюмденди. Анда да юч сабийим барды», – дейди. Ол айтханын алда жашырып тургъанса деп, дау этгеним ючюн, ол мени тюйюп, ырахын этип, ёлтюреме деп, пистолет бла сюелген эди. Насыпха, саума. Ол а тас болгъанды, энди къызчыгъымы анам бла бирге ёсдюребиз». Жарсыугъа, быллай юлгюле да бардыла.
Хар ким кеси къадарына ие болгъанлы, бола билсенг а, не эди, кёп жангы, эрши затлагъа тюберге тюшеди. Тау эллени къайсында да, толу юйюр ёсдюрюп, энди уа андан энчи жашагъан эр кишиле бардыла. Сексен жылдан атлагъан бир танышым, шахтада лагъым атылып, къулагъы эшитмеген адам, бир заманда тарыкъмагъанды юйюрюнден. Сабийлеринден къууанып жашагъанды. Къызы айтханнга кёре уа, бир арбазда жашасала да, «атасы – гитче юйде, анасы уллу юйде», энчи аш этип тургъандыла, сабийле уа аланы араларында ёсгендиле.
Башха танышым, анга да жетмишге жете турады: «Шахар тийресинде жашагъанма юйюрюм бла. Бир кесек аягъы юсюне турсакъ, артха ата юйюме къайтырбыз деп, алай эди умутум. Сабийле да ёсгендиле, мен керекли тюйюлдюле», – дейди. «Сен а?» – деп сорлукъ эдим, болалмадым. Кеси айтды: «Жашларым келип кетедиле, малла тутама да, бичен этерге болушадыла. Ата юйюме къайтханма къартлыгъымда…» Турмушу уа – мудах. Ингир сайын, малгъа къарап, юйге киргенлей, туудукъларын тобугъунда ойнатыргъа сюе болур ол адам. Аллай насыбы уа жокъ. Ол юйюр къураргъа талпындыргъан, сюйгени ючюн башха элде жашаргъа да угъай деп айтдырмагъан сезим къайры кетди? Баям, ол жашлыкъдан эсе къартлыкъда бек излете болур кесин.
«Къарындашым бла андан эртте айырылгъан келиним бир арбазда жашайдыла. Ол ишлеген уллу юйде – юйюрю, кеси уа ата юйюбюзде. Кёзю къыймайды аны кетерирге. Бир арбазда турсала игиди сабийлеге, ким биледи, бир заманда бир жалгъашырла деп тургъанбыз. Юйюн тута билген къолайлы къарындашым затын да аямагъанды сабийлеринден. Бюгюн а ол саусузду. Ышаныр адамы жокъду деп, кече жата туруп, эрттенликде къопсакъ да, биринчи анга сёлешебиз. Ма бу кюнледе жюреги тутуп, больницагъа тюшгенди», – деп жарсыйды таныш тиширыуум.
«Анам сау заманда юйдегили болалмагъанма. Кимни жаратсам, башхала аны-муну деселе да, бир сылтау тапмай къоймагъанды. Жашай баргъанда, мен да сора ол ишни жолун юзюп къояма. Энди анам да кетгенди, мени тенглиле туудукъларын ёсдюредиле. Мен а жашайма, мал тутама, берекетим да барды. Алай андан не келсин?» – дейди бирси орамда жашагъан эр киши, таягъына таяна, аллында тау бетге къарай. Ол анга аллай бир къарап тургъанда да, тансыкълыгъын алалмагъанча кёрюнюп, анга да, аны къадарына да сейир этеме.
Бир шуёхум, къызы юйде къалып, заманы озуп баргъанына жарсыйды: «Жолда барсакъ окъуна, жашла артха бурулуп къарайдыла, чырайсыз тюйюлдю. Иши, юйю да бар. Юйюр а къураялмайды. Кёп болмай, бир тиширыу: «Къызынгы эгечимден туугъаннга бер, – деп сёлешеди. – Анасы бла мен жашны алып келейик да, танышсынла». Бу ишни юсюнде жюрегим хо деп айталмайды да, кеслери танышсынла, бир бирни жаратсала, ким угъай дерикди дейме. Эки-юч кюнден къыз айтады: «Анам, ол санга келечилик айтхан тюз адам болмаз. Жаш юйюрюнден айырылгъанлы тёрт ай болады. Гитче сабийчиги барды. Таматала, ол сабийни бетин да этмей, халны тюзетирге излемей, аланы теркирек айырыргъа сюедиле. Мен анга барлыкъ тюйюлме». Терссе деп къалай айтхын анга? Къызгъа, аныча заманлары жетип угъай, озуп баргъан жаш адамлагъа да жарсыйма».
Ма алай жашайбыз, ырысхылы эсек да, жашда, къартда да тынчлыкъ болмай, къуралмай. Къалай тюзетейик бу болумну? Таматадан кёргенни этеди кичи дейдиле да, кимге сукълансын ёсюп келген тёлю?
