1 ноября, 2022 - 11:15
Урысей дэфтэрхэр и лъабжьэу едгъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм наIуэ къызэращIащи, япэу Анзорхэ теухуа тхыгъэхэм ущрихьэлIэр I563 гъэрщ, пщы Идар Темрыкъуэ уэлий хъуну мурад ищIауэ, и малъхъэ пащтыхь Иван Грознэм къыхуигъэкIуа дзэр и дэIэпыкъуэгъуу, къэбэрдейхэр псори и Iумэтым иригъэхьэну зауэшхуэ щригъэкIуэкIа зэманырщ. Абы и унафэм щIигъэува унагъуэцIэхэм яхэтщ Анзорхи.
1589 гъэм ящIа архив дэфтэрхэм фIэкIа ухэмыплъэми, ахэр щыхьэт тохъуэ а зэманым Къэбэрдейм и щIыналъэ щIыб Iуэхухэр зэфIэгъэкIа хъуным Анзор Хьэту-I (Хьэту-I – XIX лIэщIыгъуэм псэуа генерал-майор Анзор Хьэту хэмыгъуэщэн папщIэ апхуэдэу къэдгъэлъагъуэу аращ – М.А.) и фIыгъэ куэд зэрыхэлъам. Апхуэдэу абы и Iуэху зехьэкIэрщ Шамхал къэралыгъуэм, Куржым, Кърымым, Урысейм хуаIэ зэпыщIэныгъэр зыухуар. АбыкIэ икъукIэ сэбэпышхуэ хъурт Анзорхэ адрей лъэпкъхэм, къэралхэм я Iэтащхьэхэм хуаIэ зэныбжьэгъугъэмрэ благъагъэмрэ. Къэбгъэлъагъуэмэ, Къумыкъум и унафэщI СулътIан-МутI и анэр Анзорхэ япхъут; езы Анзор Хьэту-I и пхъухэм языр кърым хъаным и щхьэгъусэт, адрейр Кахетием и пащтыхь Александр и къуэ Араклин ишат; и къуэшым и пхъур Дагъыстэным я шамхал Чопан и щхьэгъусэт. Урыс дзэзешэхэм я тхыгъэм куэдрэ къыщагъэлъэгъуэжащ Урысеймрэ Къэбэрдеймрэ яку къыдэхъуэ зэпыщIэныгъэхэм Анзор Хьэту-I и гуащIи и фIыгъи зэрыхэлъыр. Абы и зы щапхъэу къэтхьынщ 1589 гъэм ятхауэ архивым къыхэна тхыгъэхэм ящыщ:
«…Зиусхьэн Хотов (зи гугъу ищIыр Анзор Хьэту-I - М.А.) Къэбэрдей псом пщIэшхуэ щызиIэ лIыщ. Къэбэрдей пщыхэри уэркъхэри мыбы сыт и лъэныкъуэкIи йодаIуэ икIи пщы уэлийр мыр хэмыту зыми хахыну хуиткъым…»
«…Мыбыхэм я деж Хотовыр щыцIэрыIуэщ, ар щымыгъуазэу зыми зыри хуэщIэнукъым, пащтыхьым къыпхуищIэ къулыкъури инщ…»
Пщы щIыналъэхэм щхьэкIэ, псалъэм папщIэ, «Идархэ я Къэбэрдей», «Къазийхэ я Къэбэрдей», «Щолэхъухэ я Къэбэрдей» зэрыжаIэу щытам хуэдэу XVIII лIэщIыгъуэм и кIэ пщIондэ Анзорхэ яIыгъ щIыхэр къыщагъэлъагъуэкIэ куэдрэ урохьэлIэ «Анзорхэ я Къэбэрдей» фIэщыгъэр къагъэсэбэпу. XVI лIэщIыгъуэм и кIэхэм Анзорхэ я щIыналъэхэм къызэщIаубыдэрт: къуэкIыпIэмкIэ щегъэжьауэ къухьэпIэмкIэ кIуэуэ – Сунжэ псы Iуфэмрэ иджырей Владикавказ къалэм и щIыпIэ щхьэхуэхэм дежрэ адэкIэ зэпыту Аргудан, Лэскэн, Урыху, Тэрч псыхэм къедзылIа щIыхэр, ищхъэрэ лъэныкъуэмкIэ къыщежьэрэ ипщэкIэ дригъэзейуэ – Пришиб станицэм и хэщIапIэм къыщыщIидзэу иджырей Осетие Ищхъэрэ – Аланием хиубыдэ Дигор, Уэлыджыр, Куртатэ ауз дыхьэпIэхэм нэсу.
Урыс-Кавказ зауэр къэхъея нэужь урысхэм адыгэхэр лъэныкъуэ куэдкIэ дакъузэу щIадзащ, псом хуэмыдэу щIы IуэхухэмкIэ леишхуэ къатехьэрт. Шэч хэмылъу абы ижь къащIихуащ Анзорхи. Урысей пащтыхьыгъуэм ингушхэмрэ осетинхэмрэ щIыпIэ захуэхэм тригъэтIысхьэнымкIэ иригъэкIуэкI политикэм и зэранкIэ Анзорхэ Мэртазэхэ я жыIэм едаIуэри, Куржым Iэпхъуэну хэтащ, ауэ пащтыхьым и блыгущIэтхэмрэ къэбэрдей пщыхэмрэ я дэчыхыныгъэ гуэрхэм я фIыгъэкIэ щIыналъэм къинащ. Иужьрейхэри хуейтэкъым езыхэм я Iуэхухэр дэкIынымкIэ къагъэсэбэп, лъэпкъым пщIэ зыхуащI икIи зыхуэныкъуэ лIакъуэлIэш лъэрызехьэхэр яфIэкIуэдыну. 1816 гъэ пщIондэ Анзорхэ къегъэбыдылIа щIыналъэхэм пащтыхьым и дзэхэм пыухыкIауэ зауэшхуэ гуэри щрагъэкIуэкIауэ зы щIыпIэ дежи къыщыгъэлъэгъуакъым. Ауэ я Iумэтым ит, уеблэмэ я лъэпкъым щыщ цIыху щхьэхуэхэр урысхэр щитIысыкIа Къызлар, Мэздэгу кIуахэщ абыхэм я къыщхьэщыжыныгъэ къалъыхъуэу, языныкъуэхэри бгым ихьэжащ. Лъэпкъым и лъэщагъым хэщIырт, и пщIэр ехуэхырт, я щIыналъэр нэхъ мащIэ хъурт, яIыгъ щIыхэми икIи я гъунэгъуу къыщылъхэмрэ быдапIэхэр тращIыхьырт, Куржы-Зауэ гъуэгущIэр яухуэрт. 1804-1808 гъэхэм етауэ щыIа емынэ узым абдеж щыпсэуа адыгэхэм я процент 80-р ихьащ.
1816 гъэм генерал Ермоловыр Кавказым къыщагъэкIуам апхуэдэ щытыкIэ хьэлъэм итт Къэбэрдей псор. Абы къыхуэпэжыну шэсыпIэ иригъэхьахэр анэмэту къищтэри, 1822 гъэ пщIондэ Анзорхэ къегъэбыдылIа щIыналъэхэм зэхэуэ гущIэгъуншэхэр щекIуэкIакъым. Ауэ 1822 гъэм и пэщIэдзэм Ермоловым и унафэкIэ Коцарев полковникым урысыдзэ гуп зыбжанэрэ къэзакъхэмрэ и гъусэу бгы жьэгъухэм нэс зэщIагъэхьащ.
Апхуэдэу Анзорхэ я къуажэхэм щыщ зы Iыхьэр Тэрч псым и сэмэгурабгъу Iуфэм (Борыкъуей), адрейхэр Урыху, Шэчэр, Лэскэн псым етIысэкIахэщ (Елмырзей, Созэрыкъуей). Осетие Ищхъэрэ – Аланием хыхьэ Дур-дур къуажэр иджыпсту здэщыс щIыпIэм деж Анзорхэ я зы жылэ щыIащ, ар ейуэ щытащ генерал цIэрыIуэ хъуа Анзор Хьэту и адэм. ИщхьэкIэ зи гугъу тщIа Iуэхугъухэр къэхъуным ипэ мы къуажэр Дигор аузым и дыхьэпIэм щысащ, щIыналъэр щызэтракъутэм, мы щIыпIэм къэIэпхъуащ, 1825 гъэм а жылэм Анзор Хьэту и цIэр фIащ. 1822-1825 гъэхэм Терек псым и Iуфэм Iуса къуажэхэр Урыху, Шэчэр, Лэскэн псыхэм къетIысэкIыжащ.
Анзор Хьэту и адэм и цIэр нобэр къыздэсым зы щIыпIэ дежи къыщыхэщкъым. ГъэщIэгъуэныращи, къулыкъу щищIами, и цIэ-унэцIэр дэнэ деж къыщагъэлъэгъуами, и адэцIэр пыткъым. Ар ибзыщIу щытагъэнкIи хъунущ. 1822 гъэм полковник Коцаревым щIыналъэр щызэхикъутам, Анзорхэ ящыщу Амфокъуэ, Иналыкъуэ, Созэрыкъуэ сымэ ПсыжькIэ щIэпхъуахэщ икIи къагъэзэжакъым, Дэхъушокъуэ яукIащ. Хуэбгъэфащэ зэрыхъунумкIэ, абыхэм ящыщ зыр Хьэту и адэрауэ къыщIэкIынущ.
1834-1835 гъэхэм Анзор Хьэту и жылэр Тэтэртуп пэгъунэгъуу, Тэрч Iуфэ IуигъэтIысхьащ, къуажэдэсхэр и гъусэу Куржы-Зауэ гъуэгур яхъумэну зэгурыIуэныгъэ къращIылIэри.
1846 гъэм, ротмистр Анзор Хьэту лейб-гвардием и Бгырыс-Кавказ эскадрон ныкъуэм и Iэтащхьэу пащтыхьым и деж къулыкъу щищIэ лъэхъэнэм, Кавказым пIалъэ кIэщIкIэ къэкIуат имам Щамил. Абы щыгъуэм Урысейм къулыкъу зэрыщищIэм къыхэкIыу Анзор Хьэту и къуажэр зытригъэсхьащ. Пщыхэм, уэркъхэм ящыщ куэд, Анзорхи яхэту, Щамел и лъэныкъуэ хъуауэ щытащ, ауэ щIыналъэр зэрибгынэу къагъэзэжри, Урысейм и телъхьэ хъужащ. Имамым и гъусэу хэкур ябгынащ уэркъ зыбжанэм, я мэкъумэшыщIэхэри я гъусэу, абыхэм яхэтащ Анзор Хьэту и адэ къуэшым и къуэ Анзор Мыхьэмэтмырзи. ЩIыпIэм унафэр щызезыгъакIуэхэм Анзорхэ Къэбэрдейм и кум Iэпхъуэн хуейуэ унафэ ящIащ.
Анзорхэ яIыгъа щIыхэр зыхуэдам нэхъ ипэжыпIэр къигъэлъэгъуащ полковник Петрусевич:
«…Минарет быдапIэм щыщIэдзауэ ТэрчыпсымкIэ ехыу ДыщэкI и меймрэ Думэныкъуэ псымрэ нэс, УрыхупсымкIэ Дигор ауз гъунапкъэм нэс, апхуэдэуи Лэскэн, Шэчэр псыхэм щегъэжьауэ бгы зэхуакухэм нэс щылъ щIыр Джырандыкъуэ къытепщIыкIыжа Къугъуэлъкъуэхэрэ Анзорхэрэ ейуэ ябж. Джырандыкъуэ дунейм ехыжа нэужь абы и къуэ Къугъуэлъкъуэ Урыхупсрэ Тэрчыпсрэ я зэхуаку дэлъ щIыр иубыдащ, щIалэ нэхъыщIэ Анзор Урыхупсрэ Лэскэныпсрэ яку дэлъыр къылъысащ. ИужькIэ езыхэр нэхъыбэ зэрыхъум, нэхъ лъэщу зэрыщытым къыхэкIыу Къугъуэлъкъуэхэ я щIым щыщи яубыдащ…»
1847 гъэм Анзор Мыхьэмэтмырзэ и къуажэр якъутэжащ. Абы дэсахэм ящыщ гуэрхэр Анзор Хьэту и жылэм Iэпхъуащ, адрейхэр Анзорхэ я къуажэхэм дэтIысхьащ.
Къуажэр гъэIэпхъуэн Iуэхур къыщыхалъхьэм, полковник цIэр зыхуагъэфэща Анзор Хьэту зыкъригъэутIыпщри, Къэбэрдейм къэкIуэжащ икIи Кавказ линием и центрым и унафэщI, джыназ, генерал-майор Эристовыр и гъусэу щIы псори къаплъыхьри, Урыху псым и сэмэгурабгъу лъэныкъуэр къыхихащ.
Полковникым игъэзэжа нэужь, джыназым Хьэту и къуэш Анзор Кушыку къуажэр игъэIэпхъуэну пщэрылъ щащIар зэригъэзэщIам зыщимыгъэгъуэзэжу, 1849 гъэм щэкIуэгъуэм и 16-м и унафэщIым хуигъэхьа тхыгъэм итщ: «… Анзор Хьэту и жылэр Тэрч Iуфэ къиIэпхъукIри, Шэчэррэ Урыхурэ я зэхуакум дэтIысхьащ…»
АрщхьэкIэ къуажэр а илъэсым Iэпхъуакъым. Абы щыхьэт тохъуэ а лъэхъэнэм Урысейм дзэхэр къызэгъэпэщынымкIэ щыIа IэнатIэм 1853 гъэм накъыгъэм и 4-м щащIа докладым щыщ Iыхьэ щхьэхуэр, жылэр зэрагъэIэпхъуам и тхыдэр къызыхэщыжыр:
«ЩIыпIэ унафэщIым полковник Хьэту Анзор и къуажэр щигъэтIысын щIыналъэ зыбжанэ къыхуигъэлъэгъуащ. 1849 гъэм езыри Кавказым щыIэу ирихьэлIэри, нэхъ тыншыпIэу къилъытэу Шэчэр, Урыху псыхэм я зэхуаку дэлъ щIыпIэм, Анзорхэ Сэлим-Джэрий и жылэр здэщысам, къытеувыIащ, 1850 гъэм абдеж къуажэр Iэпхъуащ».
Зи гугъу тщIахэм дыщIыдгъужу къэгъэлъэгъуапхъэщ адыгэ жылэ цIыкIухэр зэхагъэхьэжурэ зы къуажэшхуэ къыщагъэхъу зэманым (1865 гъэ) Борыкъуей жылэр (иджыпсту - Арыкъ) Къэбэрдей ЦIыкIум къинащ, 1838 гъэм здитIысыкIауэ щыта щIыпIэм деж; Анзор Хьэту ейм Тыркум Iэпхъуа Анзор Тембот и къуажэм щыщ Iыхьэ къыхагъэхьэжри, Анзор Хьэту и жылэкIэ еджэ хъуащ (иджыпсту – Хьэтуей); Анзорхэ я адрей жылэхэм къагъэхъуащ Анзор Къейсын и къуажэр ( иджыпсту – Анзорей, Лэскэн II). Аращ 1866 гъэм ирихьэлIэу «Анзорхэ я Къэбэрдейм» и тхыдэм кIэух хуэхъуар.
1920 гъэм къуажэм Старэ Урыху цIэр фIащащ; 1927 гъэм щегъэжьауэ 1957 гъэ пщIондэ Хьэтуейм къытепщIыкIауэ щыта Къалэжь жылэр Средний Урыхурэ (Осетие Ищхъэрэ – Алание) Старэ Урыхурэ я зэхуакум дэсащ; 2004 гъэм, къуажэдэсхэм я жэрдэмкIэ, Старэ Урыху къуажэм Хьэтуей фIащыжащ, ар зейуэ щыта генерал-майор, пащтыхь Николай I и щхьэхъумэхэм яхэту къулыкъу зэрищIамкIэ цIэрыIуэ хъуауэ щыта Анзор Хьэту и фэеплъу.
