8 ноября, 2022 - 15:32

Эмен (дуб)
Республикада эменни бир ненча тюрлюсю тюбейди. Бизни агъачларыбызда кёплюгю бла ол тёртюнчю жерни алады. Къая эмен артыкъда кенг жайылгъанды. Ол 1000-1800 метр бийикде ёседи. Терекни экинчи тюрлюсю тытыр эменди. Аны тытыры кёп жерледе ёсгенине аты да айтып турады. Кеси да къургъакълыкъгъа бек тёзюмлюдю. Аны себепли тауланы мылылыкъ аз болгъан кюнлюм бетлеринде да къыйналмай ёседи. Къарт тереклени бийикликлери 14-15 метрге жетеди, ёзек бутакъларыны къабукълары жарылгъан маталлы терен тырмылыдыла. Жаш терекени къабукълары уа сыйдамладыла, жемишлери (желуди) табакъ маталлы жалпакъладыла. Чакъгъан апрель-май айлада этеди, жемишлери сентябрь-октябрь айлада жетеди.
Дарманнга ол деменгили терекни чапыракъларын, къабугъун, урлукъларын да хайырланадыла. Аны къабугъунда органика кислотала, дубиль веществола, пектинлне, крахмал, белоклу веществола, урлукъларында уа крахмал, жау, бал туз боладыла.
Эменни къабугъун къайнатып этилген суу ичи къатханнга, аш орунларындан, чегилеринден къан келип тохтамагъанлагъа жарайды. Халкъ медицинада терекни къабугъун къайнатылып этилген сууну ичлери ётгенлеге, кириулери ауругъанлагъа, сангыраукъулакъла ашап ууланнганлагъа, сууукъ ётюп, бюйреклерин аурутханлагъа ичиргендиле, ангинадан къыйналгъанлагъа аны бла тамакъларын чайкъатхандыла, чачлары тюшгенлени башларын жуудургъандыла. Аны бла бирге ууакъ тууралгъан жангы чапыракъланы терк сау болур ючюн, ирин этген жаралагъа салып байлагъандыла.
Эменни жаш бутакъларыны къабукъларын туурап, андан чай къашыкъ бла экисин 2 стакан суугъа къуюп, 6-8 сагъат турма къоядыла, ызы бла аны сюзедиле. Кюннге 2-3 кере жарымышар стакан ичсе, ол ичи ётгеннге иги болушады.
Къара турма (Редька огородная)
Экижыллыкъ битимди. Адамла кеслерини бахчаларында, дача участкаларында сюйюп ёсдюредиле. Бир къауум тахта кёгетлеча болмай, хар жаны бла да кесине тынгылы къарауну излемейди, ауруулагъа бла заранчылагъа тёзюмлюдю. Бир жылда да тирликсиз къоймайды. Битимни аты да айтып турады аны къабугъу къара тюрсюнлю болгъанын.
Къара турма В, С эм А витаминле бла байды. Анда углеводла, гликозидле, азот, холин, пентозан, калий, натрий тузла, темир, чайыр, йод, бром ферментле тюбейдиле.
Халкъ медицинада жётелге, огъаргъы солуу органлары ауругъанлагъа багъыуда къара турманы кенг хайырланадыла. Аны согун ёпкелери туберкулёздан ауругъанлагъа ичиредиле, адамны желден ауругъан жиклерине сюртедиле, ол дагъыда бир къауум ауруулагъа жарайды.
Бу затны эсде тутаргъа тийишлиди: аш орунларында, чегилеринде жаралары болгъанлагъа, энтеритден, колитден, подаградан, гепатитден, нефритден ауругъанлагъа къара турманы ашаргъа жарамайды.
Жётелден, хыппириклерин тазалаялмагъанла къара турманы согун 1:1 ёлчемде къатышдырып кюннге 3-4 кере столова къашыкъ бла бирерин ичерге керекдиле.
Къара турманы согундан 3 юлюшню, балны 2 юлюшюн, аракъыны бир юлюшюн эм хант тузну бир кесегин бирге тынгылы къатышдырадыла, хамамда жууунуп бошагъандан сора (жукъларгъа жатарны аллында) хазыр этилген дарманны 1-2 рюмкасын ичедиле эм адамны жел болгъан жерлерине сюртедиле.