7 марта, 2023 - 15:40

Малкъар халкъны адамы билимге итиннгенин озгъан ёмюрледе окъуна белгилегендиле бери келген къонакъла. Бюгюнледе ол жаны бла жангыдан-жангы жетишимле болдура барадыла алим жашла бла къызла. Озгъан жылда доктор диссертацияларын къоруулагъанланы санлары ёсгени да баямды. Аладан бири В.М. Коков атлы аграр университетде ишлеген Малкъондуланы Аминатды.
Аны атасы Хамид, Малкъондуланы Алийни жашы, агрономия жаны бла эл мюлк илмуланы доктору, кеси заманында Москвада К.А. Тимирязев атлы эл мюлк академияны «Селекция эмда семеноводство» бёлюмюнде окъуп, республикагъа кёп хайыр этгенди. Билимин иш юсюнде да ёсдюрюр ючюн, кёнделенчи жаш, туугъан элинден кёчюп, Терк районда жашагъанды. Бюгюн ол, КъМР-ни илмусуну сыйлы къуллукъчусу, Илмуланы Россей академиясыны Къабарты-Малкъарда илму арасы – республикалы эл мюлк институтда селекция жаны бла ишлеген, къылкъылы культураланы урлукъларын тинтген лабораторияны таматасыды. Аны башчылыгъында къылкъылы битимлени жыйырма тёрт жангы тюрлюсю чыкъгъанды. Къызы атасыны ызы бла баргъанды. Жаланда бир башхалыкъ – атасы къылкъылы битимлени иги тирлигин тюзледе алыргъа итиннген эсе, ол а ары тау жерлени да къошханды.
Аминат Кёнделенде туугъанды. Белгилегенибизча, юйюрю Терк районнга кёчюп, ол анда Красноармейское элде школну бошагъанды. Сабийлигинде окъуна кёп жетишимле этгенди – иги окъугъаны ючюн ВЛКСМ-ни Ара комитетини эмда Менделеев атлы битеусоюз химия биригиуню сыйлы белгилерине, башха махтау шартлагъа да тийишли болгъанды. 1989 жылда уа Къабарты-Малкъар Х.М.Бербеков атлы къырал университетни химико-биология факультетине киргенди. Анда «Микробиология» усталыкъны алгъанды.
Андан арысында аны жашауу атасы ишлеген Къабарты-Малкъар аграр университет бла байламлы болгъанды. Анда ол селекция эмда къылкъылы культураланы урлукъларын тинтген лабораторияда илму къуллукъчудан башлап, институтну директоруну илму-методика жаны бла орунбасарына дери ёсгенди. Билимин Нальчикни Санэпидемстанциясында, Санкт-Петербургда Н.И.Вавилов атлы битеуроссей илму-излем институтда, Москвада Менеджментни бла агробизнесни Россей инженер академиясында, Краснодарда Селекционерлени П.П. Лукьяненко атлы халкъла аралы школунда да ёсдюргенди.
Малкъондуланы Аминат 2004 жылда «Къабарты-Малкъарны болумунда къышлыкъ мирзеуню ёсдюрюу, андан бай эм иги сортлу тирлик алыуну къурау» деген темагъа кандидат диссертациясын, 2022 жылда уа «Къабарты-Малкъарда агроэкология зонада къышлыкъ мирзеуден бай эм иги сортлу тирлик алыуну Илму мурдорларын къурау» деген аты бла Владикавказда Тау къырал аграр университетде доктор диссертациясын къоруулагъанды.
Ол жетишимлеге жол тынч болмагъаны баямды. Алай а Аминатны кёллендирген да кёп ахшы хорламла болгъандыла. Ол 2010 жылда Къабарты-Малкъар къырал университетде баргъан «Жаш алимлени инновация проектлери» деген эришиу кёрмючде хорлап, сыйлы сертификатха тийишли болгъанды. Аны башында айтылгъан университетде Къырал аттестация комиссияны членине, кеси ишлеген жерде да, Аграр университетде, илму советни членине айыргъандыла. Аны бла бирге, ол анда методика советни комиссиясыны председателиди. Аминат къурап, анда дайым «тёгерек столла», семинарла, башха жыйылыула, кёрмючле да барадыла. Ала агропромышленный комплекслени район управленияларында да тёрелидиле. Аминат аллай жыйылыуланы къайсында да, ала халкъла аралы, россей, регион илму-практика конференцияла болсала да, тынгылы докладла этип, алим коллегаларын сёзюне тынгылатады.
Малкъондуланы Аминатны бек уллу жетишими уа башхады – аны башчылыгъында эл мюлк къылкъылы культуралагъа онюч жангы сорт къошулгъанды. Аладан жетиси къышлыкъ будайны тюрлюлеридиле: «Чегет», «Алиевич», «Памяти Шатилова», «Таулан», «Аламат», «Басият», «Балкария». Ючюсю тритикале (къара будай бла башха будай къошулгъан) сортдула: «Берекет», «Инал», «Югория». Экиси уа къышлыкъ арпадыла: «Инсар» бла «Мадар». Онючюнчю уа жаз башында себилген арпаны тюрлюсюдю: «Балкарский 61». Дагъыда ол къышлыкъ будайны «Южанка» тюрлюсюн тинтип, бизде мюлклеге аны ёсдюрюп, иги тирлик алыргъа боллугъун кёргюзтгенди. Алим къызны ол ишлери Россей Федерацияны селекция жетишимлерини къырал реестрине киргендиле. Анга патентле, автор шагъатлыкъ къагъытла да берилгендиле. Алай бла, ол илму ишлеринде этген тинтиуле Къабарты-Малкъарны тау, тёш болумунда къышлыкъ мирзеуню тюрлюлерин къалай ёсдюрюрге боллугъун кёргюзтгендиле.
Аминат профессионал билимин ёсдюргенин бир заманда да къоймагъанды. Кеси да юйретеди. Къылкъылы культураланы ёсдюрюуде селекцияны, урлукъ сайлауну, аны хазырлауну тасхаларын, ол затланы бусагъатдагъы кюн излеген технологияларын да толу биледи. Кеси да бир къауум монографияны, жыйырмагъа жууукъ брошюраны, жюзден артыкъ илму статьяланы авторуду. Статьяланы къыркъгъа жууугъу, Россейни окъуу эм илму министерствосу къабыл этип, ара журналлада басмаланнгандыла. Алай бла аланы кенг хайырланыргъа онг ачылгъанды.
Аминат аспирантлагъа, жаш алимлеге – ол тюрлю илму иш бла кюрешгенлеге, эл мюлкде ишлеп, къышлыкъ мирзеуле ёсдюргенлеге да дайым болушханлай тургъаны бла белгилиди. Илму-излем ишледе этген жетишимлери, башха адамлыкъ шартлары ючюн да кёплени ыразылыкъларына тийишли болгъанды ол. Къырал органла уа аны бир къауум махтау къагъыт бла белгилегендиле.