10 ноября, 2021 - 11:45
Саратов щыщ археологхэм хы ФIыцIэ Iуфэм Iус Лазаревск къалэ цIыкIум къедза къуажэхэм щIытI лэжьыгъэхэр щрагъэкIуэкIащ. IэщIагъэлIхэм къатIэщIыжащ тхыдэ щIэныгъэм ирилажьэхэр зэIусэну иджыри къыздэсым зыхунэмыса кхъащхьэ Iуащхьэ пщIы бжыгъэхэр. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, ахэр хы ФIыцIэ Iуфэм ижькIэрэ Iусыгъа адыгэ-абазэ-убых лъэпкъ зэрыбыным я щIэинщ.
- Сочэ и Iэшэлъашэм щыпсэуа лъэпкъхэм я щэнхабзэм ехьэлIауэ дызыщымыгъуазэу щыта куэдым мы щIыпIэм иджыри дызэрыщрихьэлIэнум шэч къытетхьэртэкъым. Гупым хэтхэр щIыналъэм дызэрита мази 3,5-м къриубыдэу, Лоу, Уардэнэ, Солоники, Мирнэ, Алексеевкэ къуажэхэм дыщыIащ, - жиIащ щIытI лэжьыгъэхэр езыгъэкIуэкIахэм я унафэщI Сергеевэ Оксанэ.
Къыхэдгъэщ зэрыхъунумкIи, Саратов къикIа IэщIагъэлIхэм Лазаревскрэ (ПсыфIыпэ) Тхьэгъэпщрэ я зэхуаку дэт Алексеевкэ къуажэ цIыкIум и Iэгъуэблагъэм (а щIыпIэм Гъуае шапсыгъ жылагъуэр исыгъащ) и закъуэ кхъащхьэ Iуащхьэу 34-рэ къыщагъуэтыжащ.
Ахэр адыгэкхъэу зэрыщытымкIи шэсыпIэ дихьэфынущ, - къыпещэ адэкIэ Сергеевэм. – Ар дэнэ къэна, Iуащхьэхэм я ухуэкIэмрэ абыхэм я лъабжьэм къыщIагъуатэ щIэин хьэпшыпыжьхэмрэ набдзэгубдзаплъэу щызэпэпплъыхькIэ, къыбгуроIуэ ахэр убых (аптIэхъуэ) щэнхабзэр зезыхьэу щыта цIыхухэм зэраIэужьыр. ЗэрыхуэдгъэфащэмкIэ, абыхэм я ныбжьыр 18-19 лIэщIыгъуэхэм я зэпылъыпIэм къыщожьэ.
Кхъэжьхэр къэтIэщIыжын Iуэхум зи гугъу тщIы археологхэр жэуаплыныгъэ нэс пылъу бгъэдыхьащ: Iуащхьэ къэс и зэхэлъыкIэм щыгъуазэ ухуэзыщI схемэхэмрэ адэкIэ-мыдэкIэ къыщыкъуэкI нагъыщэхэр зыхуэдэмрэ я тхылъхэм ирагъэзэгъащ, я лэжьыгъэр зэрыщекIуэкIар къызэрыщыж сурэтхэр куэду а щIыпIэм щытрахащ. Кхъэжьхэм къыщIагъуатэ Iэщэ-фащэр, унагъуэм щызэрахьэу щыта хьэкъущыкъухэр, нэгъуэщI-къинэмыщIхэри щIэныгъэлIхэм щIапщытыкIыжа иужь, абыхэм я нэхъыбапIэр Лазаревск (ПсыфIыпэ) дэт лъахэхутэ музейм иратащ.
- Лэжьыгъэхэр щедгъэкIуэкIым зы гъэщIэгъуэн гуэрхэм гу лъыттащ, - и гупсысэхэр къеIуатэ гупым хэта археолог Оверинэ Галинэ. – Ар кхъащхьэхэр щызэтратхъуа лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм зэрахьэу щыта хабзэхэр языныкъуэхэм я деж зэрызэтемыхуэрщ. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Iуащхьэхэм къыщагъэсэбэпу щыта мывэхэм я зэтелъхьэкIэр зэрызэмыщхьри. Ар щыхьэт тохъуэ кхъэлъахэ псори зы зэманым къэунэхуауэ зэрыщымытам. Ауэ щыхъукIи, ахэр зэзылъыт икIи зыдж щIэныгъэлIхэм яхузэхэгъэкIынущ убыххэм сыт хуэдэ щIэлъхьэкIэ лъэхъэнэ зэхуэмыдэхэм къагъэсэбэпу щытами.
ДызэреплъымкIэ, зи цIэ къитIуа къуажэ цIыкIухэм я Iэшэлъашэм адыгэ-убых Iуащхьэжьхэр къызэрыщагъуэтам гъэщIэгъуэну зыри хэлъкъым. Сыт щхьэкIэ жыпIэмэ, тхыдэтххэр щыхьэт зэрытехъуэмкIэ, Урыс-Кавказ зауэжьым ипэ къихуэу, иджы урысхэр, ермэлыхэр зыдэс къуажэхэм я пIэ шэрджэс (адыгэ-убых) жылагъуэхэр исыгъащ. Ауэ щыхъукIи, Iуащхьэжьхэм къыщIагъуатэ щIэиныр ди лъэпкъым и блэкIар нэхъыфIыжу джыным хуэгъэза хэлъхьэныгъэ ину зэрыщытым шэч хэлъкъым.
ЖытIам дежьуужу къыхэдгъэщынщи, телъыджэкъэ атIэ Катковэ щель (Чухукт) поселкэм и Iэгъуэблагъэм къыщатIэщIыжа кхъэлъахэжьхэри? Абыхэм нобэр къыздэсым къыщIагъуатэ Iэщэ-фащэмрэ хьэдэ къупщхьэхэмрэ шэч лъэпкъ къытрыуагъэхьэркъым ахэр зыщIэлъ Iуащхьэхэр убыххэм я «къуэшыкхъэу» зэрыщытам. ЗэрыхуагъэфащэмкIэ, мыхэр псори зы лъэхъэнэм къэунэхуащ. Нэхъ гурыIуэгъуэу жытIэмэ, ар хуозэ Урыс-Кавказ зауэжьыр и кIэм щынэблэгъа 1864 гъэм и гъатхэпэм. Ауэ щыхъукIи, мыбдежым щызэкIэлъыкIуэу къыщагъуэтыжа Iуащхьэ зэрыбыныр а щIыпIэм щекIуэкIа зэпэщIэувэныгъэ гуащIэм лIыхъужьыгъэ зэрахьэу щыхэкIуэда убыххэм я «къуэшыкхъэщ». Къэлъытапхъэщ мыбы хуэдэ къэхутэныгъэхэм къарикIуэр напэкIуэцI мыкIуэдыжу ди лъэпкъым и тхыдэм къызэрыхэнэнури.
«Къуэшыкхъэр» адыгэ убыххэм зэращIэиным щыхьэт техъуэ Iуэхугъуэу иджыри зы къыкъуэкIат. Ар, ипэ щIыкIэ зауэм хэкIуэда лIыр, щыгъа фащэмрэ иIыгъа Iэщэмрэ дэщIыгъуу, мащэм ирахьэхыжу зэрыщытар къыхэдгъэщмэ, мыбдежми апхуэдэ нэщэнэм куэдыкIейуэ узэрыщрихьэлIэрщ.
