25 апреля, 2023 - 11:15
Франджым щыщ дипломат граф де Ферриоль Шарль пхъу ищIауэ щыта адыгэ цIыхубз ХьэIишэт (Аиссе) а къэралым и литературэм и классик хъуауэ щытащ. Илъэс щитIрэ хыщIым щIигъуауэ тхакIуэу, критикыу, литературоведу абы и гуащIэм тетхыхьыр мащIэкъым. Адыгэ цIыхубз телъыджэм хуагъэпсащ романхэр, повестхэр, пьесэхэр, Iуэтэжхэр.
Абы и гъащIэм теухуа хъыбарым дыщигъэгъуэзащ лъэпкъ тхыдэм къыхэщыж цIыху цIэрыIуэ куэдым я къекIуэкIыкIам фIыуэ щыгъуазэ, Къэбэрдей Адыгэ Хасэм и тхьэмадэ ХьэфIыцIэ Мухьэмэд.
Хэт хъуну-тIэ ХьэIишэт (Аиссе)? Дауэ ар Франджым къызэрыщыхутар? ХьэIишэт 1698 гъэм ливр 1500-кIэ Истамбыл бэзэрым къыщащэхуат. Хъыджэбз цIыкIум илъэсиплI и ныбжьт. Ар къызэрыхъукIар унагъуэ хуэщIат. Езыр егъэлеяуэ дахэт, екIут, псэм дыхьэм хуэдэщ жыхуаIэт. Къехъуапсэхэри, гъунэгъу зыкъыхуэзыщIыну, зыкъыпащIэну хуейхэри куэдт. Ауэ ар зыми яхутечыртэкъым. Франджым и тет езы герцог Орлеанскэр мызэмытIэу иужь ихьат Аиссе къыдихьэхыну, пащтыхь цIыхубзхэм я пашэу щигъэтыну. Ауэ ари къыпригъэхат.
Абы теухуауэ критик цIэрыIуэ Сент-Бёв Шарль Огюстен (1804-869) итхыжат: «Азие бэзэрым къраша а адыгэ цIыхубзыр Франджым къыщIашар цIыхубз щIыхьымрэ абы и къабзагъэмрэ зэфIэгъэувэжын хуейуэ арагъэнт». Ауэ Аиссе и гъащIэм зэхъуэкIыныгъэ игъуэтащ щIалэ хахуэ Блез-Мари д’ Эди щыхуэзам. Ар фIыщэу илъэгъуат адыгэ пщащэм. ИкIи зыхьэхуа щIалэм ар щхьэгъусэ хуохъу.
МащIэщ къигъэщIар – илъэс 39-рэ къудейщ. Аиссе дунейм ехыжащ 1733 гъэм гъатхэпэм и 13-м. Аиссе щыщIалъхьащ Париж дэт Щихъ Рок члисэм. А члисэм и тхылъым итщ абы и цIэр - Шарлоттэ-Элизабет Аиссе. (Абы чыристан диныр 1698 гъэм кърагъэщтат).
Блез-Мари д’ Эди хуабжьу игу щIыхьат и щхьэгъусэр зэры1эщIэкIар. Зы хъыджэбз цIыкIу яIэти, Аиссе и фэеплъу къыхуэнауэ, фIыуэ илъагъурт, и анэм ар ещхь зэрыхъужыным хущIэкъуу ипIырт. А цIыкIур виконтесси хъуат.
Апхуэдэ щыIэкъым жыхуаIэ литераторт Аиссе. Абы «дэтхэнэ зы псалъэми и мэр къыщIихьэрт», пшынэм хуэдэу ар игъэбзэрабзэрт, шэрыуэу, гурыхьу, гупсысэ дахэ хэлъу.
Адыгэ цIыхубз гъуэзэджэм франджы литературэм къыхущинащ езым и тхыгъэ хьэлэмэтхэу зы том. А зэманым францджы тхакIуэхэм нэхъ зратауэ щытащ эпистолярнэ тхэкIэм. ХьэIишэт и тхыгъэхэм а зэманым щыIа щытыкIэ-псэукIэхэр уи нэгум къыщIагъэхьэж. ХьэIишэт и письмохэр нэсауэ литературэ тхыгъэхэщ. Абыхэм я зэманым щыIа цIыху зэхэтыкIэм, псэукIэм ехьэлIа къэхъукъащIэхэр художественнэ образ щIэрыщIэхэмкIэ къыщыIуэтащ. А тхыгъэхэм лIэщIыгъуэ епщыкIуиянэм и япэ Iыхьэм франджы литературэмрэ щэнхабзэмр хэлъа Iуэхугъуэхэм къызыхуэтыншэу щыгъуазэ уащI. Франджы эпистолярнэ литературэм лъэужь IупщI а адыгэ цIыхубзым къызэрыщигъэнэфар, шэч хэмылъу, зыкъомкIэ гу зылъытапхъэ Iуэхугъуэщ.
Япэ дыдэу адыгэ цIыхубзым и литературэ зэфIэкIым тепсэлъыхьар «Манон Леско» зытха Прево д’ Эксильщ (1697-1763). «Алыдж пщащэм и тхыдэ» романым абы Аиссе и образыр къыщигъэлъэгъуат. Апхуэдэ дыдэу ищIащ Мариво Пьери (1688-1763). Абы «Марианнэ и гъащIэ» романым (1735) и лIыхъужь нэхъыщхьэу къыщигъэлъэгъуар Аиссещ.
Франджым и тхакIуэ, критик нэхъ цIэрыIуэхэм яхэту къыщIэкIынкъым адыгэ цIыхубзым темытхыхьа. Абыхэм ящыщщ Ж. Руа. «Аиссе, е Адыгэ бзылъхугъэ ныбжьыщIэ» - арат абы и повестым фIищар. «Одеон» театрым и джэгуакIуэ нэхъ цIэрыIуэ дыдэ Бернар Сарэ (1844-1923) «Мадемуазель Аиссе» спектаклым адыгэ цIыхубзым и ролыр щигъэзэщIат. Ар щагъэувар 1872 гъэрщ.
Адыгэ цIыхубз телъыджэм и зэфIэкIымрэ Iэзагъэмрэ тетхыхьыжхэр франджыхэм я закъуэтэкъым. Къапщтэмэ, инджылыз тхакIуэ цIэрыIуэ Кемпбелл Прейд романышхуэ итхат абы теухуауэ.
Апхуэдэу адыгэ цIыхубзым тетхыхьахэр куэд мэхъу. Абыхэм ящыщщ Суре Жюль, Анрио Эмиль, Моруа Андре. Ахэр псори франджыхэщ, инджылыз тхакIуэ Эдмон Пилони и тхыгъэхэр Аиссе хуигъэпсащ.
Мейкъуапэ Пушкиным и цIэр зэрихьэу дэт къэрал драмэ театрым 1980 гъэм щагъэуващ драматург цIэрыIуэ Щхьэплъокъуэ Хьисэ и «ХьэIишэт» пьесэм къытращIыкIа спектаклыр.
1985 гъэм «ЩIэныгъэ» тхылъ тедзапIэм (Ленинград) къыдигъэкIащ Аиссе и «Тхыгъэхэр». Тхылъым и бжыгъэр минищэ хъурт. Ар урысыбзэкIэ зэрадзэкIащ Заборов Петррэ Андрес Александррэ.
Аиссе и Iэрытххэр псалъэ хэIэтыкIахэмкIэ гъэпсакъым, къызэрыгуэкIщ. Ауэ ахэр шэрыуэу къыхэхащ, убзыхуащ, уи гущIэм къоIэ, гупсысэ дахэхэм ухуагъэуш.
Аиссе и зэманым псэуа, абы мызэ-мытIэу IущIа франджы тхакIуэшхуэ Вольтер (1694-1778) икъукIэ фIэтелъыджэт адыгэ цIыхубзым и IэкIуэлъакIуагъэр, и бзэм и дахагъэр, абы гупсысэу хэлъыр. Езыми абы усэ хузэхилъхьат. ИужькIэ Аиссе и тхыгъэхэр псори щIиджыкIа нэужь, мыпхуэдэу итхыжащ: «Куэд щIакъым мадемуазель Аиссе и письмохэм я том псо зэрыщIэзджыкIрэ… Ахэр ауэ къызэрыгуэкIкъым. Шэрджэс пщащэм къыгуроIуэ фIыри Iейри, къэзыухъуреихь псори, абы езым зегъэкъуэншэж, зыгуэркIэ щыуамэ, ар зэрилэжьам папщIэ, езыр икъукIэ гуапэу, гущIэгъулыуэ щыт пэтми…».
Франджы тхакIуэ, критик Сент-Бёв гупсэхуу иджауэ щытащ адыгэ цIыхубзым и гъащIэмрэ и лэжьыгъэмрэ. Сент-Бёвщ 1846 гъэм Аиссе и «Тхыгъэхэр» етIуанэу къыдэзыгъэкIыжар. ХьэIишэт и IэдакъэщIэкIым ехьэлIауэ абы итхыгъащ: «А том цIыкIур нобэр къыздэсым къалъыхъуэ, къалъытэ тхылъхэм ящыщщ... А тхылъым ебгъэджэну ухуэхъуэпсэнщ икIи ептынщ фIыуэ плъагъу, щIыхь зыхуэпщI цIыхум, щэн зэтет, гурыщIэ къабзэ, гуапагъэ абы хэлъхэр къызыгурыIуэнум».
Аиссе и Iуэхухэр щызэрихьар нэгъуэщI къэралми, щыпсэуа зэманыр жыжьэми, ноби дрогушхуэ апхуэдэ цIыхубз телъыджэ къызэрытхэхъукIам, и цIэр фIыкIэ дуней псом зэрыщигъэIуам. Ари дыдейщ, лъэпкъ набдзэщ, Франджым къыщыхъуами щыпсэуами, къэзылъхуар адыгэ анэщ.
