26 декабря, 2023 - 11:15
ЦIыхум псэуху игъэзэщIэн хуейуэ Iуэхугъуэ куэд и пщэм къыдохуэ. Абыхэм ящыщу нэхъыщхьэ дыдэу адыгэм къалъытэу щытар бын гъэсэнырщ. Сыт и уасэ цIыху гъэсар?! ЦIыху гъэсаращ дунейр зэтезыIыгъэр. Дуней псом зи щIэныгъэ лэжьыгъэ телъыджэхэмкIэ цIэрыIуэ щыхъуа Эйнштейн Альберт жиIэгъащ: «Сэ си IэдакъэщIэкIыр зырикIщ, цIыху бгъэсэным елъытауэ». (Зи гугъу ищIыр и «Теория относительности» лэжьыгъэрт). Еджагъэшхуэм жиIам къегъэлъагъуэ гъэсэныгъэр зэрыкъалэн гугъу дыдэр, гъэсакIуэу ущытыныр щIыхьышхуэу, абы къыдэкIуэуи, жэуаплыныгъэшхуэ зыпылъу зэрыщытыр.
Адыгэм бын гъэсэным мыхьэнэшхуэ зэрыратыр къегъэлъагъуэ куэд щIауэ къадекIуэкI Адыгэ Хабзэм. Абы игъэзэщIэныр къыщожьэ сабийр дунейм къыщытехьэм деж. Унагъуэм къищынэмыщIауэ, лъэпкъ псом я къалэнт щIэблэ узыншэ, гъэса къэгъэхъуныр.
Мыхьэнэшхуэ зрат Iуэхугъуэхэм ящыщт я лъэпкъ лIакъуэм и тхыдэр дэтхэнэми ищIэныр. УнагъуэцIэ къэс дамыгъэ яIэт, я къуэпсым и къежьапIэм лIэужьиблкIэ щыгъуазэт. Ди нэхъыжьхэм фIы дыдэу ящIэрт я лIакъуэ жыгыр зэрызэхэтыр, зи адэшхуэхэм я цIэхэр лIакъуиблкIэ къезымыбжэкIыфым фэ ираплъыртэкъым, дзыхь ирагъэзыртэкъым, щыхьэт ящIыртэкъым. «ЛIэужьыр бжьиблкIэ мауэ», - жаIэ адыгэм. Абы къыхэкIыуи лIакъуиблкIэ зи якум благъагъэ дэлъхэр зэрышэну хуиткъым. Абы ткIийуэ кIэлъыплъырт адыгэхэр. ГъащIэми щIэныгъэми къызэригъэлъэгъуамкIэ, апхуэдэхэм щIэблэ узыншэ къащIэхъуэртэкъым. Абы и лъэныкъуэкIэ лъэпкъым къыдекIуэкI хабзэ дахэхэм ящыщщ къэзыша щIалэм щауэишэж щращIэкIкIэ, нэхъыжьхэм я пащхьэ и адэшхуэхэм я цIэхэр лIакъуиблкIэ къыщриIуэн хуейуэ зэрагъэувыр. Ар умыщIэныр емыкIушхуэт, абы къыхэкIыу щысабийм щегъэжьауэ абыхэм щыгъуазэу къагъэхъурт.
Шыгъушэ лъэпкъми гулъытэшхуэ худощI а Iуэхум, ди щIэблэм къызыхэкIам и тхыдэр ящIэу къэгъэтэджыным теухуауэ лэжьыгъэ щхьэпэхэр идогъэкIуэкI. Зеикъуэ (ХьэтIохъущыкъуей Ипщэ) щыпсэу Шыгъушэхэ 2008 гъэм къызэдгъэпэщауэ щытащ лъэпкъ хасэ. Ди унагъуэцIэм и тхыдэр зэхуэтхьэсыжри, «Си лъэпкъыр – си къежьапIэр» зыфIэтща тхылъыр къыдэдгъэкIащ. Абы итщ Шыгъушэхэ я лIакъуэ жыгыр. Абы итщ лъэпкъыр къызытехъукIыжа Исмел деж къыщыщIэдзауэ 2002 гъэр къэсыху къалъхуа цIыхухъухэм я цIэ-адэцIэхэр. Лъэпкъым и тхыдэр зэфIэдгъэувэжащ ди нэхъыжьхэм жаIэжу зэхэтхыжа, къэтхутэжа хъыбархэр и лъабжьэу.
Шыгъушэ Исмелщ Зеикъуэ жылэжьым дэс Шыгъушэхэр къызытехъукIар. Ар дэнэ къыщалъхуами, хэт и къуэми тэмэму къытхуэщIакъым, Исмел и унагъуэр Псыжь лъэныкъуэкIэ къызэрикIам фIэкIа. Ауэ ди адэшхуэхэм зэрыжаIэжамкIэ, Куэкуей и лIыр – Исмел - лIа нэужь, (Урыс-Кавказ зауэм хэкIуэдащ) и къуищымрэ и пхъумрэ щIыгъуу Псыжь къикIри (нэхъ тэмэмыр, къикIыжри), ХьэтIохъущыкъуей Ищхъэрэ, бзылъхугъэм и дыщыр зыдэс къуажэм – КIурашынхэ я деж къэкIуэжащ. ХьэтIохъущыкъуей Ипщэр къыщыунэхум, Куэкуей и унагъуэр абы Iэпхъуащ. Зэшхэм анэм и цIэр унагъуэцIэ яхуэхъури, Куэкуей унэцIэр къащтащ икIи зэрахьащ, Псыжь кIуэуэ я къуэш Шыгъушэхэр къагъуэтыжыху. Хэти а лъагъуэм техьэжар Куэкуей и къуэ нэхъыжь Дулэу жеIэ, хэти и къуэ етIуанэ Ибрэхьиму къыхагъэщ. Си адэ къуэш нэхъыжь МытIэ жиIэжу зэрызэхэсхамкIэ, ар здэкIуар Хуэдз жылэращ. Адыгэ Республикэм щыIэ а къуажэм ноби Шыгъушэхэ дэсщ. Апхуэдэ щIыкIэкIэ Куэкуей и къуэхэм я лъэпкъыр къагъуэтыжри, я унагъуэцIэ дамыгъэри зыIэрагъэхьэжащ, Шыгъушэ унэцIэри къащтэжащ. Куэкуей и къуэ ещанэм и цIэр Жамбэчщ. Мис а зэшищым – Дулэ, Ибрэхьим, Жамбэч сымэ – къатепщIыкIыжащ ХьэтIохъущыкъуей Шыгъушэхэр. Я шыпхъу ФатIимэт Ашэбокъуэ Мысхьуд щхьэгъусэ хуэхъуащ.
2002 гъэм едгъэкIуэкIа къыхэтхыкIым къызэригъэлъэгъуамкIэ, Исмел къытехъукIар псори нэрыбгэ 528-рэ мэхъу. Ахэр нобэ щопсэу Зеикъуэ, Жанхъуэтекъуэ, Дыгулыбгъуей, Шэджэм, Щхьэлыкъуэ къуажэхэм, Налшык, Тырныауз, Бахъсэн къалэхэм. Исмел и лъэпкъ къуэпсым хэмыхьэ Шыгъушэхэри щыIэщ. Ахэр щопсэу ди республикэм и къуажэ зыбжанэм. Нэхъ иужькIэ къэтщIащ ди унэкъуэщхэр Къэрэшей-Шэрджэс Республикэми, Краснодар крайми, Тыркум, Сириемрэ нэгъуэщI хьэрып къэралхэмрэ зэрыщыпсэур. КIэщIу жыпIэмэ, Шыгъушэ унагъуэцIэр зезыхьэхэр дуней псом щикъухьа хъуащ. Сыт ар къызыхэкIар? Абы и щхьэусыгъуэр илъэсищэм щIигъукIэ екIуэкIа зауэжьырщ.
КъызэрытхутамкIэ, БжьахъуэкъуейкIэ зэджэ жылэм, (а жылэр дунейм текIыжащ, нэгъуэщI куэдми ещхьу) Шыгъушэ унэцIэ зезыхьэхэр щыпсэуащ. Ар нобэрей Зеикъуэм (ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм) ипщэкIэ дыгъэмыхъуэм исащ, Къэзаныкъуей (Къэзанокъуэ Жэбагъы и жылэ) пэмыжыжьэу.
Генерал Ермоловым и унафэкIэ къухьэпIэмкIэ щIэпхъуахэр залымыгъэкIэ къахужащ Къэбэрдейм, ерыщ екIуэу зизыгъэнахэр зэтраукIащ, зызыгъэпщкIуфахэр а щIыпIэм къыщынащ. Абыхэм къагъэхъуа къэбэрдей къуажищ Адыгейм ноби щыIэщ: Куэшхьэблэ, Блашэпсынэ, Хуэдз. А жылэхэм щопсэу зауэ зэманым щIэпхъуэжа Шыгъушэхэм я щIэблэри. Дызэрыгъуэтыжауэ дызэрощIэ, дызэкIэлъокIуэ.
Иджыри зэ къыхэдгъэщынщи, Зеикъуэ Шыгъушэхэр къызытехъукIа Исмел къэбэрдей адыгэщ. 19-нэ лIэщIыгъуэм Урыс-Кавказ зауэм и зэранкIэ кIуэдыжа Бжьахъуэкъуей жылэм, зэрыхуэдгъэфащэмкIэ, 1800 гъэм къыщалъхуащ. Исмел и къуищыр щIыгъуу Тыркум Iэпхъуа Хьэжы-Алий и къуэшу е и къуэшым и къуэу ди гугъэщ. Абы щIэныгъэ иIащ. 1861 гъэм къызэрагъэпэщауэ щыта, Къэбэрдей судыр хэзых хэхакIуэхэм яхэтащ. 1861 гъэм Къэбэрдейм апхуэдэ хэхакIуэхэу щыIащ цIыхуи 108-рэ. Бжьахъуэкъуей жылэм щыщу абыхэм яхэта цIыхуи 5-м язщ Хьэжы-Алий. ИужькIэ абыхэм зэрахьэ Iуэхухэм адыгэ хабзэм къемызэгъ урыс пщалъэхэр къыхалъхьэн щрагъажьэм, абыкIэ арэзы мыхъуу, езыр щIэлъэIури и пщэрылъыр зыщхьэщригъэхащ, хьэж ищIыну ежьэри, Тыркур увыIэпIэ хуэхъуащ. ЩIэныгъэлI Бейтыгъуэн Сэфарбий и «Кабарда в фамилиях» тхылъым Шыгъушэ Хьэжы-Алий и гугъу къыхощ.
Куэкуей и бынхэр щIыгъуу ХьэтIохъущыкъуей Ипщэм къыщыIэпхъуар, зэрыхуэдгъэфащэмкIэ, 1850 гъэхэращ. И къуэ нэхъыжьитIым я анэм и гъунэгъуу щIапIэ щыхупачри, лъапсэ щаухуащ, нэхъыщIэ Жамбэч и анэ Куэкуей къыбгъэдэнащ. Исмелрэ Куэкуейрэ я щIэблэр я щIапIэжьым ноби исщ.
Мыдрейуэ Тэрч щIыналъэм, Къулъкъужын щыпсэу Шыгъушэхэри ди благъэхэм ящыщу къыдолъытэ. Джаур зауэжьым щыгъуэ щIыпIэм къинэу я хэщIапIэр яхъуэжауэ е ПсыжькIэ къикIыжахэм яхэтами, я лъапсэхэм имытIысхьэжу а жылэхэр псэупIэ ящIауэ. Аращи, къызэрытхутамкIэ, Шыгъушэу дэнэ щIыпIэ щыпсэури зэкъуэшщ, зэIыхьлыщ.