20 февраля, 2024 - 15:34
Тау ауузладан биринде, уллу черекни сол жагъасында, суудан бираз ёргерекде, ариу кюнлюм бетде сюеледиле буруннгу Къош Арты элни оюлгъан таш хуналары бла юй къабыргъалары. Узакъдан да туура кёрюнедиле ала – озгъан жашауубузну тилсиз шагъатлары.
Бурун мында жашау къайнай эди. Эллиле сабий ёсдюргендиле, мал жайгъандыла, тырхыкълада будай салгъандыла. Таматала тардан келген аязлагъа сакъалларын тарата, ныгъышлада озгъан жылланы эсгергендиле. Гёгенлени инбашларына алып, орамланы кюлкюден, оюндан толтура, ай суратлы, кюн сыфатлы къызла къара шауданлагъа суу алыргъа баргъандыла.
Бюгюн ала жокъдула. Чыбыкъ атлары бла эрише, къургъакъ орамланы букъуларын кётюрюучю жашчыкъла да кёрюнмейдиле. Аланы орунларына таудан келген жел айланады, хунадан-хунагъа ёте, ташдан-ташха секире, бирде сызгъыра, бирде улуй, бирде уа, хойнукча, тёп-тёгерек бурула.
Орта орам бла ёрге чыгъа барсанг, аны эм башында уллу состар таш барды. Андан къарасанг, тарны энишге, ёрге жанлары ахырына дери кёрюнедиле. Жауундан сора уа таш окъача жылтырайды. Чууакъ кюн а кёзлени къаматады.
Анга «Къараучу таш» дейдиле. Аны юсюнден быллай таурух жюрюйдю. Мен да, эшитгенимча, айтайым, къошхан, къоратхан да этмей.
Ташдан артыкъ узакъ болмай юйюрю, юйдегиси бла Жарахмат деп бир жаш адам жашагъанды. Аны бир къызчыгъы болгъанды. Акъбийче эди аты. Атасы аны гитче заманчыгъындан окъуна къубултуп юйретгенди. Ишден юйге келсе, арбазда кёкге атып, сора:
- Ариу бийчем, Акъбийчем,
Акъ булутдан акъ бийчем.
Ариу бийчем, Акъбийчем,
Жулдузладан тап бийчем,
- деп жырлар эди.
Къызчыгъ а, къолчукъларын да кенгнге жайып, учуп келип, атасыны къучагъына къонуп, къыл-къыл этип кюлюр эди. Анасы уа, алагъа къарап, асыры къууаннгандан, ышаргъаны кечени окъуна жарытырыкъ эди.
Жарахматны Къара-Хурула тау тийресинде атасындан къалгъан къошу бар эди. Жайда малларын анда тутханды. Кюзню аягъында уа, энди къар жауады дегенде, элге тюшюргенди, бир къауумун, тюзге элтип, сатып болгъанды. Андан а къызына кёп саугъала келтиргенди. Барысындан да бек акъ чачы болгъан гинжичигин сюйгенди къызчыкъ. Аны биргесине тутханды. Кече да къучакълап жукълагъанды.
Кезиулю кюз жетди. Таудан сууукъ желле келе тебирегендиле. Жарахмат, башха эр кишиле да малланы тау жайлыкъладан тюшюрдюле. Жылны жайы иги болгъан эди. Кырдыгы белге жете. Малла иги семиргендиле. Къар тюшгюнчю, бир къауумун сатып келейим деп, Жарахмат къауум тууарын базаргъа элтирге хазырлады. Адамлары ашыра чыкъгъанда, къызчыгъын ташха олтуртуп:
- Ариу бийчем, Акъбийчем, былай ары къарачы. Ол жолну кёремисе? Мен аны бла ары узакъгъа барлыкъма. Юч кюнден ол жол бла ызыма къайтырыкъма. Сен а бери келип, ташдан ары къарап тур, мен сени узакъдан къарап кёрюрча, - деп, сюйген къызчыгъыны эки кёзюнден да уппа этип, тау элден ёзеннге кетди.
Къызчыгъ а атасыны ызындан къарап турду да, ол кёз кёргенден аугъандан сора, анасыны къолундан тутуп, юйге кетди. Экинчи кюн а, уяннганлай, жууурт айран буштосун ашап, ташха келеди. Эрттен аязгъа чачын тарата, кёзчюклери арыгъынчы таудан тюзге кетген жолгъа къарагъанлай турду. Бираздан анасы келип, сабийни юйге алып кетди. Ючюнчю кюн да эрттенликден ингирге дери таш юсюнден атасы келлик жанына къарагъанлай турду.
Оздула кюнле, айла, жылла. Жарахмат а къайтмады ызына. Жанындан сюйген къызчыгъын кёкге атып, учурмады. Ким биледи, не заран жетди анга? Жаны сау болуп, къайтмай къаллыкъ тюйюл эди ызына.
Акъбийче уа ёсдю, суу суратча, ариу къыз болду. Элде эм сыйлы жашла тилейдиле аны. Алай ол аланы бирин да кёрмейди. Кюн сайын келип, атасы кетген жолгъа къарайды.
Къайсы эсе да, жыр да тагъады Акъбийчеге:
- Акъбийче, сен ариу бийче,
Акъ булутладан акъ бийче.
Сени сакълай сюйген жашла
Къартла болдула, Акъбийче.
Акъбийче уа эшитмейди аланы. Аны жаланда бир мураты барды. Жаланда бирчик – бир кесекчикге окъуна атасыны кёзюне къараргъа.
Ёзенледен тау эллеге келгенле бардыла. Бирде бир атлы ётер, бирде уа къауум адам болуп, жаяу да келирле. «Аладан къайсы болур мени атам? Алдагъымы, огъесе аны ызындан келгенми? Бусагъат аллына чабайым. Кёрсе уа, таныялырмы ол мени?» - деп, ёзенден келген жолда адамланы кёрсе, ненча сагъыш келе эди Акъбийчени акъылына.
- Угъай, ол манга былайда сакълап тур деп кетгенди. Мен кетгенлей, келип къалса уа? Мени кёрмесе, жюреги къыйналыр. Атамы мен былайда сакълайым, сюйген атачыгъымы», - деп, ташдан жолгъа къарагъанлай турду.
Жыл дегенингде не барды? Жай бла къыш озду, аны бла жыл кетди. Бирде жылынгы угъай, жашауунг къалай кетгенин кёралмай окъуна къаласа. Бирси кюн чыбыкъ атха минип, орамда жорта эдинг. Тюнене уа, бёркюнгю да алчи кийип, жашау нёгер излейсе кесинге. Бюгюн а ныгъышда олтуруп, озгъан жылланы таурухларын айтаса. Алай Акъбийчени жыллары уа, ёмюрлеча, созула эдиле. Жолгъа къарай, бу кюнюм бир терк ётсе эди, атам тамбла келлик болур деп, атасын сакълап тургъан къызны такъыйкъалары уа жыллача созула эдиле.
Жылла оза, Акъбийчени къап-къара чачы, акъ булутча, бояу алды. Алай жарыкъ дуниясын къоюп кетгинчи, ташха келип, андан жолгъа къарап, атасыны келирин сакълагъанлай турду. Андан бери кёп жылла оздула. Бирле – кете, бирле – келе, кёп тёлюле бир бирлерин алышдыла. Къош Арты эл да чачылды. Оюлдула юйлери, ариу журтлары. «Къараучу таш» а турады жеринден тепмей. Жауунлагъа, къарлагъа, боранлагъа, къызыу кюнлеге тёзе. Бирде жылтырай, бирде уа кёз къамата. Тау башларын къара-боз булутла жапсала уа, бетин тюрлендирир, сагъышлы болур уллу таш, ауур таш, озгъан жылланы жарсыулу таурухуну шагъаты.
Бирде бардым мен да «Къараучу ташны» къатына. Андан тарны энишге, ёрге жанына да къарадым. Къошха бара тургъан малчылагъа жолукъдум. Ала айтдыла, кезиуден-кезиуге бир тиширыу ауана ташны юсюнден энишге, ёрге къарай кетип, сора жокъ болуп къалады деп.