15 декабря, 2021 - 10:29
Агънокъуэ Лашэ и нэгу щIэкIащ хэкум урыс хабзэр зэрыщыувар, тепщэгъуэр пщыжь-уэркъыжьхэм хуэмурэ яIэщIэкIыу пащтыхьым и къулыкъущIэхэм зэраIэщIыхьар; и нэгу щIэкIащ пщылIыпIэр, пщылIыр зэрыIуагъэкIар, пащтыхьыр зэрытрадзар, тепщэгъуэр бейм къыIэщIатхъыу гуащIэрыпсэум яубыду зэрыхуежьар – нэгъуэщIу жыпIэмэ, Агънокъуэхэ я лъапсэр къызэрежьэрэ зэрылъэпкъыу ямылъэгъуам хуэдиз!
1974 гъэм илъэс 94-рэ зи ныбжьа Iэщын Темыркъан къиIуэтэжырт: «Еуэри, зы махуэ гуэрым Агънокъуэм деж зы выгу къыдохьэ, зылIрэ зы фызрэ ису, гъэлъэхъу пшэррэ фадэ-пIастэрэ илъу. И благъэкъым, и цIыхугъэкъым. КъызэрыщIэкIамкIэ, КIахэм къикIат. Лашэм и ныбжьэгъу, гъунэгъухэр къраджэри, ешхэ-ефэ ящIащ. ЦIыхубзыр къыщIэкIуа щхьэусыгъуэр абдеж къиIуэтэжащ: Агънокъуэм и щIалэгъуэу кIахэпщ гуэрым деж щыджэгуу здэщыIэм, зы хъыджэбз зыкъыхуегъазэри къочэнджэщ: «ЩIалитI къысщIоупщIэ – зыр щIалэ зэкIэлъыкIуэ щхьэкIэ, лIыщIэу къекIухь; адрейр щIалэ бей щхьэкIэ, сфIызэкIэлъымыкIуэщ: дауэ сщIыну?» - жеIэри. «Уи псэм еупщIыжи къыхихым дэкIуэ! - жиIащ, жи, джэгуакIуэм. – ФIы иIэми Iей иIэми IэфI пщыхъунщ. Модрейр и адэ-анэм къазэрыхэкIыу Iэщхьэ гъур цIыкIуу къэнэжынщ». Хъыджэбзыр щIалэ хуэмыщIам докIуэри, къулейр къулейсыз мэхъу, къулейсызыр хуэщIауэ псэу мэхъу. Насып зыдагъуэт. ЦIыхубзыр фIы зыщымыгъупщэхэм ящыщти, насыпым хуэзыузэщIам деж къокIуэ, берычэт бесын жриIэну, игъэфIэну, дэлъху ищIыну. ДжэгуакIуэм и псалъэм цIыхуитI я насып къыдэкIуэу абыкIэ зэфIэкIакъым, атIэ хъыбару дунейм къытенащ, Iущынур игъэIущрэ гуфIэнур игъэгуфIэу. Ар дауэ Агънокъуэм и усыгъэм къызэрыгуэпхынур?
ДжэгуакIуэмрэ молэмрэ зэкIу ямыIэу зэпэщIэтащ. Агънокъуэми ахэр и джэгупIэу щытащ. Лэсчэндэсхэм зэрыжаIэжымкIэ, ар Анзорхэ щыджэгуу утыкум здитым, къэфэну къыдэкIа уэркъ щауэм къыхуидза дыжьын сомыр еплъ пэтми имылъагъу зещI. ЩIалэм ар къыгуроIуэри аргуэру дыщэ сом къедз, абы къидзам джэгуакIуэр еплъыххэркъым… Апхуэдэурэ уэркъ щауэм и жыпыр игъэпсынщIа нэужь, ахъшэхэр Iэтэ цIыкIуу зэтрелъхьэ аби, пэротIысхьэжри нэмэз хуищI нэхъей мэджэгу Агънокъуэр. АпщIондэхункIэ зи дзэлыфэр тIауэ щыта щIалэгъуалэр къыщеудри мэдыхьэшх, унэм щIэсхэр къыщIагъэжу: джэгуакIуэр Анзорей ефэндым ещхьыркъабзэ хъуат, жи. Мыри хъыбару ежьауэ цIыху игъэдыхьэшхыурэ игъэгупсысэжу дунейм тетщ – дауэ Агънокъуэм и усэхэм къазэрыгуэпхынур? Ауанымрэ гушыIэмрэ я къарур къыпхуэмыпщытэну инщ.
Агънокъуэм джэгур игъэджэгуу утыкум здитым, ахъшэшхуэ къыхихырт. 1908 гъэм къалъхуа Щомахуэ Андулыхь зэрыжиIэжымкIэ, зы хьэгъуэлIыгъуэ жэщым тумэн тIощIрэ блырэ къыщыхих къэхъурт: «Кубанск кIуэрт, хьэгъуэлIыгъуэ щыIэну къищIами, мазэ нэблагъэкIэ щыIэт, хьэгъуэлIыгъуэ зытIущ хэтт, мылъку и гъусэу гукIэ кърагъэшэжырт, ауэ къыхихар тхьэмыщкIэхэм, зимыIэхэм ядэгуашэ мыхъумэ, езым и закъуэ зэи ишхыжакъым. «КъызэрыкIуам хуэдэу кIуэжырт», - жеIэж абы. ИпэкIэ абы зэреджэу щытар «псапэт»; атIэ апхуэдэ «псапэр» Агънокъуэм и усыгъэм къахэпхыу сытым ебупсеину? ДжэгуакIуэжьым и «псапэр», асыхьэтым къыпыкIа сэбэпыныгъэм ищIыIукIэ, хъыбару ежьэрти, фIым хуэлажьэу дунейм къытенэжырт.
ДжэгуакIуэм я Iэщэ пэжу щыта дыхьэшхри дунейм уахътыншэрэ зимыхъуэжу зэпIэзэрытрэ къызэрытемыхъуэм и щыхьэт наIуэти, Агънокъуэр а гупсысэкIэм темытыныр гъуэщагъэу арат. ИтIани зыхъуэжыныгъэ макъамэр щэнхабзэм и щIэин къудейуэ къэплъытэныр щыуагъэу къыщIэкIынущ: езы усакIуэм гъащIэм къыхиубыдыкIа Iущыгъэ куэд хыхьащ абы и псалъэм, философие къуэпсыр къигъэбыдэу, и гупсысэ къэIуэтэкIэм псэщIэ къыхилъхьэу… Абы теухуа зы щапхъэ:
- Алыхьталэр дэ
къытщхьэщытщ,
Мы дызытетыр
гупыкIыгъуейщ.
Ей дунеижьурэ
бжьэфоужь матэ,
Уи фор къыдумытурэ утIэщIахыжри!
ЦIыхубзым и дахэр
уи бэт,
Фадэм и IэфIыр
уи нэхъыбэжт!
ЛIым и гъащIэр уи зы
лъэбакъуэт,
Мин ирикъуами,
сфIэмыкуэдынт!
Егупсыс лей хэмылъу къажьэдэлъэту щыта импровизацэхэм ящыщ зыщ. Ауэ езым и лъэпкъэгъу усэ Iэджэм къарищхьэщыкIыу, мыбы купщIэ гъэнэхуа иIэщ – гъащIэр игъэлъапIэу лIэныгъэм пэщIэт гупсысэр, икIи ар хъыбар лей хэмыту къыбгуроIуэ: адрей джэгуакIуэхэм я импровизацэ куэдыр зытражыIыхьа Iуэхум ущымыгъуазэмэ (усэм и хъыбарыр щIымыгъумэ!), жиIэну зыхэтыр къыбгурымыIуэу апхуэдэт. КъищынэмыщIауэ, езы авторым и гум щимыгъэпсауэ образ гуэр къыхэбгъуэтэн мы усэм? Утегушхуапэмэ, «дунеижьурэ бжьэ фоужь матэр» епшэлIэфынщ «фом хуэдэу IэфIщ» жыхуиIэ пасэрей жыIэкIэм, ауэ а тIур зэтекIыпауи сощIри, Агънокъуэм иуса образыр къыпхуэмыцIыхужыну хуэпащ: гъащIэм илъ IэфIыр матэм илъ фом хуэдэу гъэпщкIуащи, езы матэр умыкъутауэ къыпIухуэнукъым; матэр пкъутэмэ, бжьэри абы дэкIуэдащи, фом и уасэр езым нэхърэ нэхъ лъапIэ мэхъу…
IуэрыIуатэми литературэми гум зэпхидзу ягъэIуа мы гупсысэ иныр щыпэзэхэхым хуэдэ пщещыфI усакIуэм – укъигъэуIэбжьу, уигъэгумащIэу, уигъэгупсысэу: дыгъэми хуэмыгъэгъущу, тенджызми хэмыгъуэщэж нэпсыр псалъэ Iэзэгъуэм и щыгу нэхъ лъагэхэм ящыщу сэ къысщохъу.
ГурыIуэгъуэу зэрыщытщи, Агънокъуэр еджакъым урыскIи, хьэрыпкIи, адыгэкIи: пщылI еджэ хабзэт, жылагъуэр щыжэхьилым деж?! Адыгэ тхыбзи щыIагъэххэкъым абы и зэманым. ЩыIар IэщIагъэлIхэр - гъукIэхэр, пхъащIэхэр, фащIэхэр, дыщэкIхэр, джэгуакIуэхэр… абыхэм я IэщIагъэм хуагъасэу арати, Лашэ апхуэдэ гъэсакIуи иIакъым - аращ ар «пшынэуэкIэ мыщIэуи» къыщIэнэгъар. Ауэ акъылрэ талантрэ иIэу къалъхуати, адрей псори езым и гуащIэкIэ зыIэригъэхьэжащ. ЗыIэригъэхьэжар сыт, жаIэнкIэ мэхъу, щIэныгъэ щыщымыIакIэ? Сыт щIыщымыIар? «Ерыжыбыр» зыщI фочыщIэм, маисэ зыгъажьэ джатэщIэм фIэщщIыгъуейуэ щIэныгъэшхуэ яIэт. ДжэгуакIуэри IэщIагъэлI хъун щхьэкIэ щIэныгъэфI хуейт – уэрэд усыкIэм, макъамэишыкIэм, къафэкIэ зыгуэр гъэлъэгъуэным, цирк джэгукIэ гуэрхэм, лъэпкъым и тхыдэм, и хабзэм, пшынэ зэмылIэужьыгъуэхэм, нэгъуэщI Iэджэхэми хуэIэижьу! УэрэдгъэIуныр джэгуакIуэ IэщIагъэт, ауэ уэрэдым и тхыдэр екIурэ-ещхьу зымыIуэтэжыфым зыгуэри пхуедэIуэнутэкъым; пшынэуэнри джэгуакIуэ IэщIагъэт, ауэ уи пшынэм лъэр щIимыгъэлъэтмэ, зыгуэрми и джэгу уриджэнутэкъым… Ауэ ахэр зрагъаджэ щIэныгъэ хъуатэкъым иджыри, зыхуагъэса IэщIагъэу арат.
Ещхьыркъабзэу, щIапщэ уэрэдхэм къыщегъэжьауэ хъуэрыбзэмрэ псалъэжьхэм нэс – псалъэ щэнхабзэ губзыгъагъэу адыгэм зэтралъхьар гукIэ умыIыгъмэ, фэ къыуаплъыххэнутэкъым цIыхум. Ауэ Агънокъуэм кIуэрыкIуэм тету къыжьэдэлъэту щыта усэхэм хуэдэ зэхэплъхьэн щхьэкIэ, щIэныгъэри гъэсэныгъэри мащIэт – университет къэзыуха, дунейпсо литературэмрэ философиемрэ (нэгъуэщI Iэджи къыхэтыжу!) щыгъуазэ нобэрей усакIуэхэм ар зыхузэфIэкIын яхэтми зыщ е тIущ. Абы талантышхуэрэ акъыл узэщIарэ жеIэ. Ауэ нэхъ зэфIэкIышхуэ зиIэ ди усакIуэхэр я фIэщу хуежьэкIи кIуэрыкIуэм тету апхуэдэ усэ импровизацэ яхуэщIыххэнукъым… Мис абдежращ пасэрей джэгуакIуэ усэкIэмрэ иджырей литературэ усэкIэмрэ щызэтекIыр. ДжэгуакIуэм импровизацэ щищIкIэ, зыхуэгъэхьэзыри, теIэзэщIыхьыжи, щегупсысын зэмани иIэтэкъым, а напIэзыпIэм жиIар жиIауэ арат – абы и псалъэр зэпыу-зэпиш хъуамэ, къытригъэзэжурэ зыгуэр ихъуэж хъуамэ, къыкъ фIащынурэ ауан ящIынут икIи зыри едэIуэнутэкъым. Ауэ, иджырей усакIуэхэм къащхьэщыкIыу, абыхэм зы хуитыныгъэ яIэт – IуэрыIуатэм ууей-сысей жыхуаIэр зэхэхуауэ зэримыщIэм и фIыгъэкIэ, хэт и гупсыси, хэт и сюжети, и образи зрахьэлIэ, къагъэсэбэп хъурт. Уеблэмэ, апхуэдэхэм деж, усэщIэр яус мыхъуу, адэкIэ-мыдэкIэ къыхэкIа едзыгъуэрэ формулэу щызэпкъралъхьи Iэджэрэ къэхъурт - ари хабзэ екIуэкIым игъэхьэрэмтэкъым. ИтIани ар япэ къэсым къахуэщтэ Iуэхутэкъым: абы упэлъэщын щхьэкIэ цIыхур зекIуэным, къуалэбзур лъэтэным зэресам хуэдэу, усэ гъэпсыкIэми гупсысэкIэми хуэIэрыхуэ ухъун хуейщ. Импровизацэм хуэIэижь литературэм хуэлажьэ усакIуэхэм зэзэмызэ къахокI, ауэ ар зи IэщIагъэ дахэу щытар аэдхэр, скальдхэр, акынхэр, ашугхэр, джэгуакIуэхэрщ.
Импровизацэм къыхуигъэщIауэ щыта нэхъ Iэзэхэм ящыщт Агънокъуэр. Абы гъыбзэ иусу щытауэ жаIэжыркъым Абазэ Къамбот е Сыжажэ Къылъшыкъуэ хуэдэу. Лашэ и усыгъэу къагъуэтыжар псори гушыIэрэ лирикэ гупсысэрэщ. «ХьэпцIэ Алий и уэрэдым» хуэдэ зырызхэм я гугъу умыщIмэ, адрей усэ «цIыкIухэр» – псалъэхэр, хъуэхъухэр, къебжэкIхэр – зы къэмынэу кIуэрыкIуэм тету къыIурылъэта защIэщ.
«ДжэгуакIуэ» щIыжаIэжыр джэгуным епхащи аращ. Джэгунри зэштегъэу къудейтэкъым, абы мэгъу къару хэлърэ фIы ирипщIэ е ириблэжь хъууэ къафIэщIырт иджырей цIыхухэм. ХьэгъуэлIыгъуэ, щIапщэ, вакIуэихьэж, тхьэшхуэгухьэж, хъуромэ - къинэмыщI дауэдапщэхэм я джэгухэри абы щыщти, къафэми, шыгъэджэгуми, ажэгъафэми хъер къраджэну я къалэнт. Ар щэнхабзэм и тхыдэр зыджхэм куэд щIауэ зэхагъэкIа Iуэхущ. Абы тегъэщIауэ шэч къытумыхьэжу жыпIэ хъунущ адыгэ джэгуакIуэхэми мэгъу къалэн яIэу къежьауэ: щIапщэм уэрэдрэ гушыIэкIэ сымаджэр (фэрэкI зытетхэр, фэбжь зытелъхэр, блэ зэуахэр, къинэмыщIхэри) ягъэхъужырт; хьэгъуэлIыгъуэми хэтхэр ягъэджэгу-ягъэдыхьэшхыурэ насып къраджэрт… Ди къуэш шэрджэсхэми тхьэ зыщаIуэжращ Хъурбыз Мысост «мажусиибзэкIэ» ебжурэ блэм нэхъ пIащэр иукIыфу, уеблэмэ ар къохъуэхъуами къобгами блэкI имыIэу къыптехуэу щытауэ.
Агънокъуэжьми и лъабжьэр абы къыщежьэрти, джэгунымрэ гъэджэгунымрэ IэщIагъэ хуохъу. Дэ нобэ ар щIэдгъэлъапIэ усэ уахътыншэхэр а Iуэхум къыпыщэща къуэщIий къудейуэ аращ. И IэщIагъэ нэхъыщхьэу абы къилъытэжу щытагъэнур къафэр къигъафэу, гупыр игъэдыхьэшхыу джэгу утыкум итынымрэ ешхэ-ефэм уэрэд яжриIэу хьэщIэщым щIэсынымрэщ. Ар джэгуакIуэ тхьэмадэти, хьэгъуэлIыгъуэ зиIэнухэм джакIуэ къыхуащIырт: «Мыпхуэдэ махуэм ди гуфIэгъуэщи тхуэджэгу», - жаIэрти. Езыми и джэгуакIуэгъухэр - шыкIэпшынауэхэу Тырку Къасбот, Урыс Мыхьмуд, ШэрыIужь Мыхьмуд, нэхъ и щIалэгъуэм щыгъуэ - Абазэ Къамбот сымэ – зэхуишэсырти яхуэкIуэрт. А гупым бжьамияпщи, пшынауи яхэтынкIэ хъурт, яхэмытынкIэ Iэмал зиIар сыт жыпIэмэ - къафэм ритм езыта пхъэцIычауэхэрт, ауэ ахэр здумышэу уздэкIуа джэгум къыщыбгъуэтынут. Пшынэ еуэхэр щIалэхэм къахэт-къахэсу зы лъэныкъуэкIэ къэувырт, абыхэм я щIыбкIэ е ябгъукIэ шыкIэпшынауэхэр къэувырт, джэгуакIуэхэр (хьэтиякIуэхэр) сыт щыгъуи Агънокъуэжьырати, ар утыкум (пхъэцIычитI иIыгъыу!) къихьэрти джэгур иригъажьэрт. ХьэщIэ лъапIэ, къэфэкIэ Iэзэ, фIыуэ ялъагъу щIалэ е ахъшэ нэхъыбэ къызыпыкIын гуэр къытехьамэ, абы зыхуагъэщхъыурэ пшынэрэ пхъэцIычкIэ и лъакъуэхэр хуагъэпсынщIэрт, езы къыдэкIахэми, хъыджэбзхэм зыкърагъэлъагъун къудей щхьэкIэ, кърахыурэ сом, сомищ (сомитху, тумэн хуэдизри зыфIэмылъапIи къахэкIыу!) къратырт. Пшынэм кърадза-къракуа тIэкIур езы пшынауэхэм къахуэнэрти, хьэтиякIуэм (джэгуакIуэм) къыхиха къомыр зэдагуэшыжырт.
ДжэгункIэ Лашэ къыбгъурыувэн а лъэхъэнэм Къэбэрдейм исакъым, жаIэ, Мыжей Сэхьид къыпеуэн хьэжрэтым зэрахэмытам ещхьу. Лашэ, адрей джэгуакIуэжьхэми ещхьу, цирк джэгукIэми хуэIэижьт. 1895 гъэм къалъхуа ХьэцIыкIу КIэгурэ жеIэж: «Хьэлэмэтурэ зищIырт Агънокъуэм: и пыIэр щхьэрихырти, ахъшэ куэд къезыта щIалэр къыщыфэну утыкур ипхъэнкI хуэдэ зищIырт. ЦIыхур игъэдыхьэшхын щхьэкIэ, зэрызимыщI щыIэтэкъым, дэтхэнэ зы псэущхьэми и макъым ещхь зищIыфырт – адакъэу Iуэрт, хакIуэу щыщырт, шыду кIийрт, джэду къакъэрт – уи нэр зэтупIамэ, цIыхуу умыщIэну…»
Зэрытлъагъущи, Агънокъуэм и Iуэху еплъыкIэр мажусий Iэужьщ: зэныкъуэкъу защIэу зэхэлъ мы дунейм псэуныгъэр, тхъэгъуэр, лъагъуныгъэр, лэжьыгъэр и дахапIэщ; лIэныгъэр, гугъуехьыр, бииныгъэр и IеипIэщ. Ар Iуэху еплъыкIэ нэхущ, мэкъумэшыщIэ гупсысэкIэм ещхьу. ГуфIэгъуэм тещIыхьа дауэдапщэм и джэлэсу щыта джэгуакIуэм нэгъуэщI гупсысэкIэ иIэнкIи хъунутэкъым.
