15 декабря, 2021 - 10:31
Дуглас У. Фрешфильдни «Кавказны илму жаны бла тинтиу» деген экитомлукъ ишинде (Лондон, 1902 жыл) Малкъарда тюбеген таулуланы бир-бир тукъум келечилерини сыфатларын, харкюнлюк жашауларын туура этгенини юсюнден алгъын номерлени биринде жазгъан эдик. Китапны малкъар тилге кёчюрген Улакъланы Борисди, аны хазырлауда уа жазыучу Шауаланы Хасанны къыйыны уллуду. Автор озгъан ёмюрледе тукъумланы кеси эшитгенича жазгъанды, аланы Борис, алай жарашдыргъанды бу очерклени. Алайды да чыгъармадан бир ненча шартны андан ары басмалайбыз.
Жанибекланы Гитче (Кутче Жанибейгофф). Бир ненча сёз бла аны юсюнден хапар айтыргьа тийишлиди. Анга 30 неда 35 жыл бола болур эди. Артыкъ бийик ёсюмлю адам тюйюл эди, бу тюрклюлени (таулуланы, -Б. У.) кёбюсю бла тенглешдиргенде. Алай, бу адамлача, ол да бек къарыулу, чыдамлы болгьанды. Аны бет сыфаты тюрк сыфатдан эсе тефтонлу сыфатха ушашлы эди. Хар заманда да бетинде халаллыкъ бла бирге ачыкълыкъ билине тура эди.
Аны бети алаша санлы, кюлкюлю актёрну бетине ушайды. Не ючюн дегенде, анга къарасанг, ма бусагъат не зат эсе да бир кюлкюлю зат айтады дерча эди. Сёлешип да хазна къыйналмай эди. Алай сёлешсе да, ол не бек иги кюлкюлю зат айтса да бизге, ингилизлилеге, аны магъанасы белгисиз боллукъ эди, биз а аны ангыламаз эдик кеси тилиндеча магьаналы болгъанын.
Кийген кийимлери, мында жюрюген тёреге кёре, башында жюнден этилген жаз бёркчюк, къолда согъулгъан чепкенликден тигилген кюл бетли узун къапталы, сора, баям, ол кеси жюрютген чакъмакъ ташлы сауутун алмай, юйден эшикге чыгъа болмаз эди. Сауутун ийленнген къой териден тигилген кебинде (къынында) жюрютюучюдю. Ол сауут эркек бал чибин кибик, Жаныбекланы юйюрге, баям, эртте заманладан бери къуллукъ эте болур эди.
Халине кёре Гитче ариу сёзлю, сабыр, адамгъа болушургъа хазыр бир инсанды. Биз анга къаллай тюрлю жюк берсек да, ол аны тырмансыз ызыбыздан кётюргенлей айлана эди. Тилеп ишге алыргъа андан иги адам табылмазча аллай бир иги иш кёллю инсан эди. Биз кёрюп, аны жаланда бир кере кесине ыразы болмагъан халин кёргюзтеди. Ол да къачан эм къалай бла болгъанды десенг, оруслу топограф Михаил Богдановну энчи тилманчы болуп айланнган, малкъарлы старшинаны жашы Айдаболланы Биаслан келип къозутхандан сора болгъан ишди. Кюнлени биринде «хурметге тийишли адам», мени къатыма келип, Гитчени кёргюзтюп: «Ма бу адамгъа сиз тоярча бир аш бермейсиз! Ол тояр тенгли бир аш бере турургъа керексиз», - деп, манга дау этип сюеледи. Бу тюрлю тырманны тюзлюгю жокъ эди, болса да, мен даулашмайма да, тюз алайда бизни жол кёргюзтюучюлерибизден тилейме: «Бу адамгъа къаллай бир ашаялса да аллай бир аш бере туругьуз».
Алайда Гитче аллына салыннган берекетни тауусургъа кючю жетмегенин эслеген бий улан Биаслан, ыйлыкъгъан, буюкъгьан да этмей, Гитчеге болушургъа олтурады. Алай бла ол экиси да от къатына олтуруп, тойда олтургъанча аш къангагьа кючлерин саладыла. Къарайма да, хар бири да ыразы болгъанча эслейме. Алай бла «къозгъалыуну» тунчукъдурама. Андан берисине уа бизни адамыбыз бир тюрлю зат бла жаныбызгъа тиймегенди (2-чи том, 97-98-чи бетле).
Орта кюн, эрттен сагъат 5-ден башлап 8-чи августха дери битеу ауур затларыбызны чатырыбызны ичинде къоюп, Къараулукъ постдан 5.30-да жолгъа тюшебиз. Былайда жаяу жол ыз барды, ол а Черекни сол жаны бла бара, тюзюнлей Малкъаргъа ётеди. Акъырын-акъырын жюрюй, бир сагъат бла онбеш минутдан биз Тютюн суу ауузуна жетебиз. Алайда жумуртхала салыучу коробкабызны къоябыз да, Гитчеге белги беребиз. Малкъаргъа бара туруп, ала барып бизни келирибизге аны жангыдан жумуртхаладан толтурурун тилейбиз.
Духовка сыфатлы, тар, къабыргьа талачыкъ бла кючден-бутдан атлай, иги да билинмеген жаяу жолчукъ бла, уучула бла, малчыла къойгъан аякъ ызла бла Тютюн суу (таулу атны ингилизча айтханда, «Смоукинг Уотер»,- Д. Фрешфильд кеси кёчюргенди ол атны ингилизчагъа, - Б. У.) черекни онг жагъасы бла бара эдик. Алайда ариулугъун адам айтып тауусалмазча бир тауушлукъ къол ырандан ётебиз, ол къол а сууну бир кесек сабырланып акъгьан жериндеди. Суу алайда бир кесек сабыр агъады, сора энишге тюшюп, анда узакъда ачыкъ ёзенде Черек суугьа къошулурдан алгъа, биягъысыча терк агъып башлайды.
Биз бузла тюшген жер бла ётерге хазырланнганыбызны къарап эслегенди да, бизге тюрлю-тюрлю шартла этип, жан аурутханыи билдире эди Гитче шуёхубуз. Алгъа манга ёнкюч ачхачыкъ берсенг эди дейди. Ызы бла уа кеси тиймеген къара ётмегин да, сууукъ къой эт да береди. Биз алыргъа унамай эдик, алай ол къоймай, къоллары бла элге тюшсе, аллай ашарыкъланы табарыгьын ангылатады. «Сиз мында, къар бла бузла ичинде айланырыкъсыз, мен а элде, Малкъарда хар сюйген затымы ашарыкъма», - дегенча сёзлени айта эди.
Сора хар бирибизни да къолларыбызны къысып-къысып тутады, кеси сёлешген диалектде бир затла да айтыргъа кюрешеди. Аны ол этгенлерин бизге ахшы жол тилеп, сау-эсен элге къайтырыбызны сюйгенин билдиргенча ангылагъан эдик. Биз да иги кесек узайгъынчы, алайчыкъда бир тёбечикни юсюне олтуруп, ызыбыздан сагъышлы къарап къалгъан эди. Аны ол ишеклигинде не зат эсе да бир къоркъуулу сагъыш билине эди. Былайда Гитчени биз кёрген халисинден да, башха таулуланы халлеринден эслеген затларыбыздан биз быллай оюмгъа келдик. (2-чи том, 98-101-чи бетле).
Орусбийланы Хамзатны (Хамзет Урусбиев) къууанчы. Бийле, керти окъуна, экспедиция бла бизни болушлугъубуз бла сёлеширге келедиле. Ала бизни мажаргъан ишибизни эшитип, бек сейирсиннгенлерин да айтхандыла. Сора биз алагьа берген альпинистле таулагьа ёрлегенде хайырланнган затланы хайырлыгъын ангылагьандыла. Алгъа ол затланы хар бири неге керек боллугъун билмегендиле. Энди уа ол керекли затлагъа уллу багъа бергендиле.
Хамзатны къууанчыны чеги жокъ эди, ол юйге киргенде да, чыкъгьанда да къууанчын кёкюрегине сыйындыралмай, бир жерде чёгюп, бир кесек олтурмай эди. Тохтамай «Минги тау!» (Кётюртюучю белги авторнуду, - Б. У.) деген сырлы сёзню къайтара да айта, бек ахырда уа кесини тил илмуда болгъан фахмусуну чегине жетмегенин билдирип, «Минги тау - Лондон - Шампан - Фрюкштук - Карашо», деп къычырады. (Фрюкштук деген немис сёздю, аны магьанасы уа ичги ичгенден сора къапхан къабынды, - Б. У).
Бу ишле Минги тауну тёппесине биринчи кере ёрлегенлени ызындан алты жыл озгъандан сора ёрлегенибиз ючюн эди. Ол кезиуде Кавказ экспедицияны башчысы бизни эски шуёхубуз А. У. Мур эди, алай бизни бу жолгъу ёрлегенибизге ол ажымлы болгъаны ючюн къатышмагъанды. (2-чи том, 168-чи бет).
Сотталаны Ахыя бла Жаппуланы Жатчы. Эрттенлик сагьат 7:30 биз 16000 фут бийикликге ёрлеп, тау тёппени огьары бёлюмюне къошулгьан къаягьа жетебиз. Асыры сууукъдан, болалмайбыз да, бир тюрлю бир ышыкъ табар ючюн къаягьа бет алабыз. Аякъларыбыз бла къая ташланы теплейбиз, къол бармакъларыбыз бузламаз ючюн аланы бир бирине уруп кюрешебиз. Билмей тургьаныбызлай тауушла эшитебиз да, ол тауушла эшитилген жанына бурулабыз. Бизни сейирибизге ала уа Орусбийланы элчиле эки уучу болуп ызыбыздан келгенле эдиле (Сотталаны Ахыя бла Жаппуланы Жатчы болгьандыла – Б. У.).
Аланы экиси да бек тап адамла кёрюнедиле. Къой териден тигилген жылы тонларыны ичинде, сууукъну ахырда сезмеген кибикдиле. Сора мен былай айтама: «Бу экисинден бири окъуна былайдан ёрге бара эсе, мен да аны бла бирге барама!» «Быладан бири окъуна ёрлей эсе, битеуюбюз да ёрлейбиз», - деп къатлады А. Мор да.
Аны бла биз бир акъылгъа келишебиз да, тауну башына дери ёрлерге таукел болабыз. Биягьы биз тау тёппе жанына бурулабыз. Биз, аз-аздан солуй, тау тёппелени бек тюбюнде къаялагьа деричи жетебиз. Сора ол тёппеле тенглиликге ёрлейбиз. Тау сыртыны чегет-кюн чыкъгьандан, кюнлюм кюн батханнга деричи созулгъан таракъ тишлерича юслери бла окъуна жюрюйбюз. Сора солгъа бурулабыз да, жел а бетибизге урады. Алай болса да, ахыр умутубузну толтурур мурат бла битеу кюч-къарыуубузну жыйып, аллыбызда жол ташлап баргъан гидлерибизни ызларындан юзюлмей тизилебиз.
Алай бла жаланнгач къая тёппелеге жетебиз. Аланы уа тёгереклерин къар къуршоула басып эдиле. Алайда биз бир кесек олтуруп, тёгерекни сынап, тинтип, билирге, эсибизде тутаргъа кюрешебиз. Кёзге кёрюннген ол кенг панораманы не гитчесин да кёз аллыбызда тутаргъа кюрешебиз. Ол жерли эки уучу уа (Ахыя бла Жатчы, - Б. У.) бизге тюрлю-тюрлю ёзенлени кёргюзте эдиле. Биз а (китапланы автору эм аны нёгерлери: А. У. Мур, К. К. Теккер, Франсуа Девуасси, - Б. У.) тауланы къайсысы къайсы болгъанын билирге кюреше эдик (2-чи том, 162-163-чю бет).
P.S. Кюн чыкъгъан жанындагъы тёппени бийиклиги 18.347 фут, 31 июльда 1868-чи жылда Д. У. Фрешфильд, А. У. Мур, К. Теккер, Франсуа Девуасси (Шамони шахардан) сора Орусбийланы элден эки уучу - Сотталаны Ахыя бла Жаппуланы Жатчы бек уллу къарлы таланы ётюп, тауну кюн чыкъгъан жанындагъы тёппеге ёрлейдиле, кратерни тюз эринине дери барадыла, андан билинир-билинмез бир алашаракъда ишекли къыланчны тёппесине да ёрлейдиле, сора, кюнлюм къыйырына да барадыла. Тауну эм бийик тёппесине ёрлер ючюн алагьа 8 сагьат бла 15 минут керек болгъанды, тюшерге уа 4 сагъат тенгли заман кетгенди (2-чи том, 240-чы бет).
Басмагъа Жангуразланы Нажабат хазырлагъанды.
