18 января, 2025 - 08:17
Да Винчи Леонардэ (1452-1519) италие сурэтыщI, архитектор, щIэныгъэлI тхакIуэ, макъамэтх, узэщIакIуэ, бзэщIэныгъэлI гъуэзэджэщ. Сыт хуэдэ Iуэхуми дэгъуэу хэзагъэу, зызрипщыт псори зэхуэдэу Iэзэу къехъулIэу щытащ. КъищынэмыщIауэ, мэгъу къаруи хэлът, къэхъунур къищIэфу, уеблэмэ и языныкъуэ гукъэкIхэм я купщIэр нобэр къыздэсым щIэныгъэлIхэм къахуэхутакъым.
Леонардэ ищIа сурэт дэгъуэхэм цIэрыIуэ дыдэ ирихъуами, сурэтыщI нэсу дуней псом къыщалъытами, езым ар и щхьэ иритригъэууэ (хобби хьисэпу) арат зэрибжыр. Абы и гъащIэ Iуэхуу, и къалэн нэхъыщхьэу, и натIэу къилъытэу щытар инженериерт. А IуэхумкIэ, пэж дыдэу, лъагапIэ куэдым нэсащ ар, лIэщIыгъуэхэм япэ ищу, техникэм зригъэужьащ. Нобэ къызэралъытэмкIи, Леонардэ, къанэ щIагъуэ щымыIэу, дунейм тет псом и къэхутакIуэщ. Псалъэм папщIэ цIыху Iэпкълъэпкъыр зэрызэхэлъым (анатомием) и фIэщу елэжьурэ, абы ищIа сурэт мин бжыгъэхэм къытощ илъэс 300-кIэ езым и зэманым ар зэрыщхьэщыкIар. КъызэралъытэмкIэ, «Леонардэ и анатомиер» куэдкIэ ефIэкIыжащ цIэрыIуэ дыдэу щыта «Грэй и анатомием».
Леонардэ цIыхушхуэт, икъукIэ лъагэу щытащ – метритI ирикъуным сантиметрипщIт хуэчэмар, курыт лIэщIыгъуэхэм псэуахэм ебгъапщэмэ – иныжь дыдэт. Езым и теплъэкIэ, Iэпкълъэпкъ зэкIуж иIэт, телъыджэлажьэу дахащэт, удэуэршэрыну гуакIуэт, къызэрымыгуэкIыу къару иIэт, бзапцIэ фIэкIа умыщIэу, гъущI нал къигъэшырт. Телъыджэуи нэ жант –сурэту ищIа къэзылъэтыхь бзухэмрэ псыежэххэмрэ, иджырей IэмалхэмкIэ зэпкърахахэр, щыхьэт тохъуэ абы илъагъуу щыта пкъыгъуэхэр, цIыху къызэрыгуэкIым апхуэдэ цIыкIуфэкIур къиубыдынкIэ Iэмал зэримыIэм, ахэр апхуэдизкIэ нэрымылъагъущи, рапид-съёмкэкIэ фIэкIа къыпхуэхутэркъым. Художникым и Iэр дапхуэдизу имыгъэпсынщIами, бзу лъэтам, уэру ежэх псым лъэщIыхьэнукъым. Ауэ мыр апхуэдизкIэ гурыхуэти, зэ зытеплъар, сурэт (фото) трихам хуэдэу, ищIэжырт.
Да Винчи Леонардэ дуней псом и зэфIэкIыр къыщалъытэу, и пщIэр щылъагэу лIэщIыгъуэхэм къапхрыкIащ, дяпэкIи абы и вагъуэр зэрымыужьыхынур хьэкъщ. Сыту жыпIэмэ – генийщ, апхуэдэ цIыхум сыт хуэдэ зэманми гулъытэ хуащIу хабзэщи. Псом хуэмыдэу адыгэр дрогушхуэ а цIыху щэджащэм и зэфIэкIым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ ди лъэпкъми пыщIэныгъэ хуиIэу къыщIэкIащи. Италием и сурэтыщI цIэрыIуэм и анэр адыгэщ!
Да Винчи Леонардэ хъарзынэу къехъулIэу итхыжащ Iущыгъэшхуэ зыхэлъ псысэ, хъыбар кIэщI цIыкIухэр. Нобэ фи пащхьэ идолъхьэ а Iуэтэжхэм ящыщ зыбжанэ.
Хьэту Пётр.
* * *
ТХЫЛЪЫМПIЭМРЭ ШАКЪЭМРЭ
ТхапIэ стIолым зэщхьу тхылъымпIэ напэ къабзэ зыкъом щызэтелът. Зэгуэр абыхэм ящыщ зы тхылъымпIэ напэ хуэфIу зэхэтхыхьауэ нэху къекIащ. Плъагъурт, зыгуэрым къалэм къищтэри, шакъэм хигъауэурэ, тхылъымпIэ напэ къабзэр псалъэхэмрэ сурэтхэмкIэ зэригъэнщIар.
– Щхьэ апхуэдэу сыбгъэикIа? – стIолым тет шакъалъэм гухэщIу еупщIащ тхылъымпIэ напэр. – ТебгъэкIыж мыхъу уи шакъэм си хужьагъыр зэхиуцIапIэри, игъащIэкIи сымыхъужыну сызэIигъэхьащ! Хэт иджы сэ мыпхуэдэу къысхуеижынур?
– Умыдзыхэ икIи умынэщхъей! – гумащIэу жэуап къитыжащ шакъалъэм. – Уэ зыми уигъэикIэну, уи напэри трихыну хэтакъым, зыхуеижыну тхыгъэ къагъэнауэ аращ. Иджы уэ зыми имыщIыс тхылъымпIэ къызэрыгуэкIыу ущытыжкъым, иджы цIыхур зыхуеижын утхыгъэ лъапIэщ. Нобэ щыщIэдзауэ уэ цIыхум и гупсысэм урихъумакIуэщ, икIи аращ уэ нэхъыщхьэу укъызыхуигъэщIар – уи лъапIагъэ иныр зыхэлъыжыр.
Гу хьэлэл шакъалъэр захуэу къыщIэкIащ. Зэгуэр, фIыуэ къэтауэ къэзыгъэзэжа цIыхум, и стIолыр зэщIикъуэжрэ пэт, гъуэжь хъужарэ зэбгрыпхъауэ телъ тхылъымпIэ напэхэм гу лъитащ. Ахэр жьэгу мафIэм пэридзэн мурадкIэ къищыпыжри, и тхыгъэхэр зытет а «зэхэуцIэпIа» тхылъымпIэ напэр къахилъагъукIащ. ЦIыхум, сабэм иуэжа зыхуэмеижыну адрей тхылъымпIэхэр мафIэм пэридзэри, и тхыгъэ къызытенар щытхэ стIолым и къыдэгъэжым хуэсакъыу дилъхьащ, акъылым къигъэщIар къэкIуэнум хуихъумэну.
ЩТАУЧРЭ ЕЩТАУЭРЭ
Ещтауэм и удын лъэщ къыщытехуэм, щтаучыр и жагъуэ къэзыщIам хуэгубжьащ:
– Зыкъызэбдзауэ сыт апхуэдэу укъыщIыстеухьыр? Сэ усцIыхуркъым е нэгъуэщIкъым!.. Уэ зыгуэрым сыхэбгъэгъуащэу къыщIэкIынщ. Сэ сымамыр псэуакIуэщ – зыми и Iей зесхуэркъым. ПхузэфIэкIыххэнумэ, си джабэхэм афIэкIа укъытемытIыркъэ!
– АлейкIэ умыгубжь, си гъунэгъужь, уэ сыкъыумыцIыхуми, сэ фIыуэ узоцIыху, пхузэфIэкIри сощIэ, – погуфIыкI ещтауэр, – тIэкIу зышыIэжи, а уи джабэм къыхэсху телъыджэлажьэр уэзгъэлъагъужынщ!
Щтаучыр, а псалъэхэр щызэхихым, ещтауэр къызэрытеухьри ишэчу, зэтесабырэжащ. Арыххэу, щтаучым и джабэм хъуаскIэ цIыкIу къыхэлъэтащ. ХъуаскIэр мафIэ хъуащ, телъыджэхэр хузэфIэкIыу щIидзащ. Апхуэдэу щтаучым и бэшэчагъэр сэбэп къыхуэхъужащ – езыми хуэфащэу пщIэ игъуэтащ.
Мы псысэр зыхуэгъэзар еджэным, щIэныгъэ зэгъэгъуэтыным таучэлыншэрэ щтэIэщтаблэу хыхьэхэрщ, абы пыщIа гугъуехьхэм щышынэхэрщ. Ауэ ерыщыгъэ зыхэлъыж бэшэчагъэмрэ егугъуныгъэмрэ уахэзагъэмэ, щIэныгъэм и фIагъри плъагъужынщ. Еджэныгъэ-щIэныгъэм и лъабжьэр дыджщ, ауэ абы иужькIэ къыпыкIэр IэфIщ.
БЗЭГУМРЭ ДЗЭХЭМРЭ
ЩыIащ-псэуащ щIалэ цIыкIу, узыфэ Iей пкърыту, а узыфэр балигъ куэдми йофыкI, – ар псэлъэрейт, мардэншэу.
– Сыту тезыр хьэлъэу къыттрилъхьат мы бзэгур, – гъумэтIымэрт дзэхэр. – Дапщэщу пIэрэ мыкIэрахъуэу тIэкIу щыувыIэнур?
– Фи Iуэхуу дапщэ къысхэлъыр? – нэмыукIытэншэу жеIэ бзэгум. – ФыкъыхэмыпIэнкIыкIыу, къывжьэдалъхьэр вгъэныщкIу! Аращ фи къалэн нэхъыщхьэр, тIасэ цIыкIуу сиIэхэ! Дэ ди Iуэху лъэпкъ зэхэлъкъым. Зыми хуэздэнукъым си Iуэхум я бэлагъ къыхаIуу, псом хуэмыдэжу чэнджэщ мыхъумыщIэкIэ сагъэIущу!
Абы иужькIи щIалэ цIыкIум, увыIэжыкIэ имыщIэжу, и къэвэным къыпищэжащ, чэзу-мычэзу имыIэу. Бзэгур тхъэжыгъуэм и курыкупсэм ист, псалъэщIэ губзыгъэхэр, Iущхэр игъэIуу, а псалъэ хъуаскIэрыдзхэм лъэщIыхьэнуи я мыхьэнэм фIыуэ хэгъуэзэнуи хущIыхьэгъуэ имыгъуэт пэтми. Ауэ зэгуэр, апхуэдизкIэ дихьэхыжат и къэвэнми, езым имыщIэжу, щIэщхъу къыщыщIащ. Зыхэхуа Iуэху мыщхьэпэм зыгуэрурэ къыхэкIыжын щхьэкIэ, бзэгур хуит ищIащ пцIы жиIэну. Абдеж дзэхэм яхуэшэчыжакъым – къыщиудащ. Зэуэ зэтеуэхэри, Iей дыдэу ягъэузу пцIыупс цIыкIум едзэкъахэщ.
Бзэгур, лъыр къытелъадэу плъыжь-фIыцIафэ щыхъум, щIалэ цIыкIур, и узымрэ и укIытэмрэ хузэхыхьэжри къэгъащ.
Абы лъандэрэ бзэгур дзыхьыншэщ – мэсакъ, езы щIалэ цIыкIури, псалъэ гуэр жиIэн ипэ, фIыуэ мэгупсысэ.
ЖЬАКIЭУПС ЖАН
ЖьакIэупс гуэрым, урилэжьэну уасэ имыIэжу, жьакIэупс жан дахэ дыдэ иIэт. Зэгуэр, жьакIэупсыпIэм зыри щIэмысу, унэ тхьэмадэри щIэкIауэ, жьакIэупс жаным игу къихьащ мы дунейр зригъэлъагъуну, езыми зригъэплъыну. Гъатхэт. Махуэр уэфIт. Къамэр и къамапIэм къригъэжа нэхъей, зыдэлъым и дзэ жаныр къыдигъэплъщ, пагэу зигъэтIейри, ежьащ.
ЖьакIэупс жаныр бжэщхьэIум ебэкъуэну хунэсатэкъым, дыгъэ гуащIэр гъэцIуужа и жыр дзэ жанхэм щытелыдыкIам, дыгъэ нэбзий цIыкIухэми унэ блынхэм гуфIэжу теджэгухьу щыщIадзам. ЖьакIэупс жаным, апхуэдэ теплъэгъуэ телъыджэм и нэхэр щигъэункIыфIыкIри, пхуэмыIуэтэщIын гуфIэгъуэрэ гухэхъуэшхуэрэ къритати, занщIэу, зыкъыфIэщIыжауэ, и щхьэр лъагэу игъэкIащ.
– Дауэ иджы апхуэдэ гъуэзэджагъэ нэужьым жьакIэупсыпIэм зэрызгъэзэжынур? – ину жиIащ жьакIэупс жаным. – Мы дунейм теткъым абы сезышэлIэжын! Делагъэ дыдэщ си гъащIэр апхуэдэу хэслъхьэну: сабыншыкукIэ зэхэцIэла лIы нэкIужьхэр тестхъунщIыкIрэ згъэкъабзэу. Сэ си дзэ жан щабэр хуэфащэ-тIэ жьакIэупс Iэдэбыншэм IэщIэлъыну? Хьэуэ! Абы сыкъыщимылъагъун къуэгъэнапIэ зыщызгъэпщкIумэ нэхъыфIщ.
Абы лъандэри жьакIэупс жаным и лъэужьыр кIуэдащ.
Мазэхэр кIуэрт. Бжьыхьэ уэшхрилэр къэсащ. КIуэрыкIуэсэжыр и закъуэныгъэм тезашэри, зыщиудыгъуа къуэгъэнапIэм къыкъуэкIыжыну, жьы къабзэкIэ тIэкIу бэуэну мурад ищIащ. Хуэсакъыурэ и дзэ жаныр зыдэлъым къригъэжри, пагэу ихъуреягъкIэ зыкъиплъыхьащ.
Ауэ, мыр сыт гузэвэгъуэ! Сыт къэхъуар? Зэгуэр щабэу щыта дзэ жанхэр, пхъэх улъиям ещхьу, дзагуэ хъуащ, дыгъэ бзийхэри телыдыкIыжыркъым.
– Хъуэпсагъэм щхьэ зыдезгъэшэхат? – и нэпс дыджхэр къыфIыщIэхуащ жьакIэупс жаным. – Сытым хуэдэу сигъафIэрэт икIи къыскIэлъыплърэт жьакIэупс гу хьэлэлыр! Сытым хуэдэу гуфIэрэт икIи ирипагэрэт ар си лэжьэкIэм! Иджы, уо, ди тхьэ, сыт сэ къысщыщIыжар: си дзэ жанхэр уфIыцIащ, пагуэ хъуащ, гущыкIыгъуэуи улъиящ. СыкIуэдащ сэ, сыкъезыгъэлыни дунейм темыт!
Талант зиIэ дэтхэнэми апхуэдэ тхьэмыщкIагъэр лъэIэсынущ, и зэфIэкIым зримыгъэужьу, иримыгъэфIакIуэу, лъагэу зэрызиIэтар и фIэщ хъужу, егъэлеяуэ Iуэхуншагъэм зыдригъэхьэхыу, зыкъыфIэщIыжарэ и бгъэм теуIуэжу дэтмэ. Мы насыпыншэ жьакIэупс жаным хуэдэ цIыхум хуэм-хуэмурэ и акъыл бзыгъэр, жаныр фIокIуэд, Iэбэбыншэ мэхъу, пкъыри псэри зышх щхьэхынагъэмрэ щэныншагъэмкIэ улъиин щIедзэ.
МАЗЭМРЭ ХЫНЭЩIЭПКIЭМРЭ
ХынэщIэпкIэр зимыщIэжу мазэм хьэщыкъ хуэхъуат. Зыгуэр къытебжа нэхъей, сыхьэт бжыгъэкIэ и нэр къытримыгъэкIыу зэгуэкIуа жэщ нэхунэм еплъырт.
Сыт щыгъуи щакIуэу къуэгъэнапIэ къуэс ныбаблэ хыелыркъэшым гу лъитащ, мазэр пшэ къуагъхэм къыкъуэкIа нэужь, хынэщIэпкIэ-жьэрыплъэр зэрыс и нэщIэпкIалъэр къызэрызэIуихым. ИкIи ар ишхыну мурад ищIащ.
Зэгуэр жэщу, мазэр къызэрыкъуэкIыххэу, хынэщIэпкIэм, сакъын зэрыхуейр, дунейм бзаджагъэу тетыр щыгъупщэжауэ, зэрихабзэу, и жьэр ущIауэ абы и нэр теплъызащ. Хыелыркъэшым мывэкIэщхъ гуэр и дамэпкъ-лэныстэмкIэ къыфIигъанэщ, зыхуигъэпсри, нэщIэпкIалъэ кIуэцIым иридзащ. Мазэ нэхум итхьэкъуар хущIэкъуащ зэщIэпщIыпщIэ и псэуалъэ быдэр псынщIэу зэхуищIыжыну, ауэ кIасэ хъуат – мывэкIэщхъыр насыпыншэм зэран къыхуэхъуащ.
Зи гурылъ къабзэ лъапIэхэр зыхуэмыхъумэф дэтхэнэми апхуэдэ тхьэмыщкIагъэр къыщыщыщI хабзэщ, нэгъуэщIым и щэхум хуэпабгъэ нэрэ тхьэкIумэрэ сыт щыгъуи щыIэщи.
ПСЫ
Псым нэгузыужьу и гъащIэр щихьырт езым и псэм хуэдэу илъагъу хым: хуеймэ - къэукъубейуэ, хуеймэ – мамыр хъужу. Ауэ зэгуэр и щхьэм гупсысэ къизэрыхьащ, уафэм нэс зиIэтыну.
МафIэм деж кIуэри къыдэIэпыкъуну елъэIуащ. МафIэм укъэзыс и бзиймкIэ псыр, хьэуам нэхърэ нэхъ псынщIэж хъуауэ, ткIуэпс цIыкIунитIэ дыдэурэ зэхэлъ бахъэ хуабэм хуигъэкIуащ.
Асыхьэтуи бахъэр ищхьэмкIэ дэкIуеину хуеIащ, хьэуа нэхъ лъагэм икIи нэхъ щIыIэм хуэкIуэу.
Пшэхэм адкIэжкIэ къыщыхута ткIуэпс цIыкIунитIэхэм, апхуэдизкIэ щIыIэм игъэдияти, я дзэр зэтехьэжыртэкъым. Зыгуэрурэ къэхуэбэжын щхьэкIэ, зызэракъузылIэурэ нэхъ гъунэгъу защIащ, арыххэу, хьэуам нэхърэ нэхъ хьэлъэ щыхъум, занщIэу щIым къещэщэхыу щIадзащ, къызэрыгуэкI уэшхыу.
Псым, сымаджэ ирихъужауэ, щхьэщытхъугъэм зыдригъэшэхри, уафэм нэс зиIэтащ, ауэ ар абы псынщIэу кърахухыжащ. Псы хуэлIа щIым уэшхыр зы ткIуэпс цIыкIу къэмынэу зыщIифащ. Псым, къызыхэкIа хым къигъэзэжын щхьэкIэ, иджыри куэдрэ тезыр телъащ, щIыгулъым къыхэмыкIыу хэлъу.
ЩIЫIУБНЭФ
ЩIыIубнэфым фIэфIт и адэ-анэм, и анэшхуэ-адэшхуэхэм къатIу ягъэкъэбзэжа щIы щIагъ щIыIэтыIэ зекIуапIэхэм къыщикIухьыну. Ар ищхьэмкIэ дэкIуейрти къехыжырт, шхын гъэтIылъыгъэхэр бэгъуауэ зыщIэлъхэм щIыхьэурэ зыщигъэтхъэжырт.
Езым бгъэдэлъ къулеигъэхэр къипщытэурэ, зэгуэр абы зы дэкIыпIэ-дэпщыпIэ мыцIыху гуэр къилъагъури, ар здэкIуэр къихутэну мурад ищIащ.
«КъэувыIэ! – зэхихащ абы сакъыну къыхуезыджэ макъ. – А гъуэгур шынагъуэщ!»
Ауэ псори зэзыгъэщIэну зыфIэфIыр ищхьэмкIэ дэкIуей гъуэгум текIакъым здынэсынум нэсыху. КъыпэщIэува щIы унащхьэ тIэкIури къыфIэмыIуэхуу зэбгритхъури… уафэ къащхъуабзэ щIэншэр илъэгъуащ. Ауэ аращ а тхьэмыщкIэм и гъащIэм иужь дыдэу илъагъужар. Дыгъэ бзий гуащIэр хуэнабгъэ хуэдэу щыт и нэ зэвитIым къыщIэпсэри нэф ищIащ.
Мис апхуэдэу ПцIыри, и щтапIэ зыщиудыгъуауэ, къызыхуэтыншэу псэуфынущ. Ауэ дуней нэхум къызэрытехьэххэу и кIуэдыр къыхуокIуэ, Пэжым и нэр ирищIауэ.
ШЫЛЭ ХЬЭПIАЦIЭ
Шылэ хьэпIацIэр, тхьэмпэ цIыкIум зыкIэригъэпщIауэ, гъудэ-бадзэ куэдыкIейхэм игъэщIагъуэу якIэлъыплъырт: абыхэм зэпеуэу уэрэд жаIэрт, къапкIэ-напкIэрт, къажыхьырт, къалъэтыхьырт... ИхъуреягъкIэ дуней псор зэхэзекIуэ-зэхэзежэт. ТхьэмыщкIэм езым и закъуэт макъи зимыIэр, къэжыхьыкIи, къэлъэтыхьыкIи, нэгъуэщIи зымыщIэр. Ерагъмыгъуейуэ къипщыхьыф къудейуэ арат. Абы, зигъэзэгъуейуэ зы тхьэмпэм къытекIыу нэгъуэщI тхьэмпэм техьэху, дунейпсо къызэхикIухьауэ къыщыхъужырт.
Ауэ шылэ хьэпIацIэм и щхьэ мыгъуагъэ хуихьыжыртэкъым икIи ар зыми ефыгъуэртэкъым: къыгурыIуэжырт щхьэж езым и Iуэху игъэзэщIэн зэрыхуейр. Мис, езыми, шылащхьэ-унэ быдэ цIыкIу иухуэн щхьэкIэ, шылэ Iуданэ псыгъуэхэр зэIуищэфу зигъэсэн хуейт.
Шылэ хьэпIацIэр, гупсысэ кIыхьым хэмыту, и лэжьыгъэр егугъуу игъэзэщIэн щIидзащ икIи зыхуигъэувыжа пIалъэм фIигъэкIакъым: игъуэ дыдэу шылащхьэ-унэ хуабэм щызэгъэжащ.
«АдэкIэ сыт?» – зэупщIыжащ шылэ хьэпIацIэр, и зыхъумэжыпIэм къыдэплъыпIэ имыIэу здыщIэсым.
«Псоми чэзу иIэщ! – зыгуэрым къыжриIэу къыщыхъуащ абы. – ТIэкIу зышыIи, адэкIэ къэхъунури плъагъужынщ. Уешащи, зыгъэпсэху, жей».
Чэзу жыхуаIар къэсри шылэ хьэпIацIэр къызэщыуащ. Ауэ ар иджы зыгъэзэгъуей шылэ хьэпIацIэжтэкъым – тыншу и шылащхьэ-унэ цIыкIум къикIри, игъэщIагъуэу гу лъитащ къуэлэнпщIэлэн дахэ дыдэу дамэ псынщIэ цIыкIухэр къызэрытекIам. Гухэхъуэшхуэ иIэрэ нэжэгужэу и дамэхэр иIэтщ, цы налъэ щабэу дэлъэтейри, гъуэз къащхъуэм хэгъуэщэжащ.