4 марта, 2025 - 09:52
Къумыкъу Мамдухь илъэс куэд щIауэ нарт хъыбархэм йолэжь. Абы итхащ «Адыгэ нарт эпосымрэ пасэрей къуэкIыпIэ мифхэмрэ» тхылъыр. Къумыкъум а тхылъым хъыбар гъэщIэгъуэн куэд къыщеIуэтэж. Абы щыщ теплъэгъуэ фыщыдогъэгъуазэ.
«Нартхэр» я фIэщыгъэу лъэпкъ гуэр щыIауэ тхыдэм къыхэщыжыркъым. Ауэ адыгэхэм куэд яхэтащ икIи яхэтщ ди лъэпкъыр нартхэм къатемыпщIыкIауэ я фIэщ пхуэмыщIыну. Псалъэм папщIэ, Иорданием щыпсэуа Шапсыгъ Идрис адыгэ щэнхабзэм теухуа материалхэр зэхуэзыхьэсыж Озбек 1967 гъэм къыжриIат: «Нартхэр ди тхыдэщ, ди гъащIэщ, ди хабзэщ, ди нэмысщ. Ахэр дджыжын, фIыуэ зыгурыдгъэIуэжын хуейщ, адэкIэ ахэр тегъэщIапIэ тщIыкIэрэ, ди тхыдэр ттхыжын тлъэкIынущ».
Шапсыгъ Идрис гъукIэт, лIыжь губзыгъэт, куэд зылъэгъуа, куэд зэхэзыхыжа, куэди зыгъэщIа цIыху угъурлыт.
Нарт цIэр хэкуми хамэщIми щагъэлъапIэу адыгэхэм зэрахьэ. Нобэр къыздэсым урохьэлIэ Нартыжь, Нартыкъуэ унэцIэхэм. Апхуэдэхэщ нарт лIыхъужьыцIэхэм къатепщIыкIа Сосрыкъуэхэ, Бэдэныкъуэхэ, Ашэмэзыкъуэхэ, Нэсрэныкъуэхэ унэцIэхэри. Уеблэмэ адыгэ лIакъуэ цIэрыIуэ щыIащ Натхъуаджхэр жаIэу, шэч хэмылъу, мы лIакъуэцIэм хэт пычыгъуэ «нат»-р, Нартым къытекIащ.
Нэгумэ Шорэ зэритхыжымкIэ: «Гум цIыкIу и ижьырабгъу Iуфэм хуэкIыхь щIыкIэу, къуапиплI теплъэ иIэу, и зы лъэныкъуэр бгымкIэ гъэзауэ Iуащхьэ лъагэ Iутщ. Ар икъукIи Iуащхьэ задэщ. Абы къыпэщыту адрей лъэныкъуэмкIэ нэгъуэщI Iуащхьэ къыщытщ, псым хыхьэ щIыкIэу, япэрейм нэхърэ нэхъ лъахъшэу. Япэрей Iуащхьэм и зэхуэдитIым щыхуэзэу и хъуреягъыр, IэкIэ ящIа блыным ещхьу, мывэ къыркIэ къещIэкIащ… Хъыбарым зэрыжиIэжымкIэ, мыбдежым къалэ щытащ БыргъусанткIэ еджэу. Мы псалъэм къикIыр: «Нарт куэдым я зэхуэсыпIэщ», урысхэр абы зэреджэр Бергусантщ». Апхуэдэу, Нартсанэ псалъэр уэрэдхэмрэ хъыбархэмрэ куэдрэ къызэрыхэщыжым и гугъу ищIа нэужь, а псынащхьэр (псы къыщIэжыпIэр) пасэрей адыгэхэм ягъэлъапIэу зэрыщытам и щыхьэту Нэгумэ Шорэ етхыж: «Нартхэр е лIыхъужьхэр а псым ефэну ягу къыщыкIхэм деж цIыху цIэрыIуэ псори нэхъыжьым и деж щызэхуэсын хуейт. Абы иужькIэ, ижь хабзэм тету, тхьэм хуаукIыну вы джэмыдэ бжэм деж ирапхырт; унэм уэздыгъих щызэщIагъанэрти, ижь зэманым зэращIу щытам тету, тхьэ елъэIухэрт, абы иужькIэ нарт псынэм и щIыхькIэ уэрэд жаIэрт: «Нобэ Нартхэ я санэхуафэщ». Дауи, IуэрыIуатэр щIэныгъэр зи лъабжьэ тхыдэ хъуркъым, ауэ тхыдэр щыптхыжым деж уригъуазэ мэхъу. Абы къикIращ: адыгэ нарт эпосым къыхэщыж щIыпIэцIэхэр тегъэщIапIэ пщIыуэ, нартхэр мыпхуэдэ щIыпIэхэм щыпсэуащ жыпIэу бгъэув хъуну къыщIэкIынкъым, ауэ а щIыпIэцIэхэр дэIэпыкъуэгъу хъунущ эпосыр зэпкърыхынымкIэ, ахэр зи IэдакъэщIэкIхэр гъэнэхуэнымкIэ. Псалъэм папщIэ, апхуэдэ щIыпIэхэм тепщIыхьмэ, нартхэм къатепщIыкIауэ ябж пасэрей адыгэхэм я псэупIэу щытащ Нартсанэ, Инжыдж, Псыжь (Кубань) я Iэшэлъашэхэр. АдэкIэ, ВэнакIуэ, Гъэбэв джэгухэр щрагъэкIуэкIыу щытар, иужькIэ тэтэрхэм Iуащхьитху (Бештау) зыфIащыжауэ а цIэр нобэми къэсыху къызытенэжам дежт. Гъатхэм махуищкIэ, бжьыхьэм зы тхьэмахуэкIэ екIуэкIыу щыта тхьэлъэIухэм Тхьэгъэлэдж и хъуэхъухэр щыжаIэрт, санэхуафэхэр щрагъэкIуэкIырт.
Апхуэдэ махуэшхуэ гуэрт нартхэм Сосрыкъуэ зыхашэу бжьэ къыщратар. А лъэхъэнэжь дыдэхэм къыщыщIэдзауэ, Тхьэгъэлэдж и махуэшхуэхэм ирихьэлIэу жылэхэм е жылагъуэ зыбжанэм щIалэгъуалэ джэгухэр ирагъэкIуэкIырт. Ауэ хэкум ис псоми я щIалэгъуалэ зэныкъуэкъу нэхъ иныр щекIуэкIыр Iуащхьитхум дежт. Апхуэдэу ТхьэлъэIухэмрэ джэгу зэпеуэхэмрэ Лабэ дежи щрагъэкIуэкIырт.
Тхьэгъэлэдж адыгэ нарт эпосым нэхъ къызэрыхэщыр «тхьэ»-уэщ. Пэжщ, ар нарт мэкъумэшыщIэ Iэзэу тхыгъэ гуэрхэм ущрихьэлIи щыIэщ, ауэ нэхъыбэу къызэрыгъэлъэгъуар мэкъумэшхэм я тхьэущ. ИкIи аращ абы адыгэ лъахэ псом апхуэдиз пщIэ щIыщигъуэтар. Iуащхьитхум къинэмыщIауэ, Псыхуабэ лъэныкъуэхэр адыгэхэм ягъэлъапIэу щIыщытар, Къэфкъас бгы лъапэхэм я лъабжьэхэм къыщIэж псы хуабэ псори Сосрыкъуэ и нэпсу къалъытэрти арат. Ар псэууэ щIатIа нэужь, «КъыхуоIэ дунейм бзаджащIэу тетхэр, къуаншагъэ зезыхьахэр щIым трихуну. Сосрыкъуэ мы дунейм къыхуеIэху, и нэпсыр къыщIеху. Кавказ бгы лъапэхэм къыщIэж псынэ пщтырхэр Сосрыкъуэ и нэпсщ. Сэ цIыхухэм сэбэп сащыхуэмыхъужыфкIэ, си нэпс гуащIэр абыхэм сэбэп яхурехъу, – жеIэ. Сосрыкъуэ и нэпсыр зэIусэ сымаджэхэр узыншапэ мэхъуж».
Псы хуабэ, псы хущхъуэхэр, «псы нэху»-хэр щIагъэлъапIэу щытам теухуауэ нэгъуэщI хъыбари щыIэщ: «Зэман жыжьэ дыдэ ипэкIэ, мы щIыгур шы лъабжьэ зэрызехьэм дэгызу щытащ. А зэманым цIыхубзхэми, загъэщIэращIэу щысыным и пIэкIэ, я шы-уанэ зэтралъхьэрти, я бжыхэмрэ я къамэхэмрэ лыдыжу цIыхухъухэм я гъусэу бий къакIуэм пежьэрт… Апхуэдэт Нартсанэ дахэри. Зи нэр вагъуэбэу лыд щIалэ ес зэкIужым хуиIэ лъагъуныгъэ гуащIэр хъыджэбзым и гущIэм къыщеуэрт. Нартсанэ и Iэ лъэщым IэщIэлъ хьэджасэм шур зэтриIулIэрт. Нартсанэ и щхьэцыр мафIэ бзий фIыцIэм хуэдэу жьым зэрихьэрт.
И бийр щIым ириIулIа нэужь, Нартсанэ зригъэзыхри, псэ зыпымытыж хьэдэм еплъащ. Еплъмэ, ажалым Iуплъам хуэдэу, и къурмакъейр щиубыдыкIауэ кIиящ.
- Уэ гуIэгъуэжьт, си мыгъуэраи!
Хъыджэбзым фIыуэ илъагъу и мыгъуэ закъуэр и нэхэр щIилъэфэжауэ, псэ хэмытыжу хьэдэу, лъым хэлът…
- Къухьащ си дыгъэр! – къыхэкIиикIащ Нартсанэ, и Iэ лъэщымкIэ и къамэр кърилъэфри, и бгъэгум хиIужащ, и мыгъуэ закъуэм и лъым езым и гум къыщIэжа лъыр хигъэзэрыхьыжащ…
ХьэдитIыр щехуэха щIыпIэм деж къыщыщIэжащ Нартсанэ псы хущхъуэр. Лъагъуныгъэшхуэ яIэт, лIыгъэ мылъытэ яхэлъти, ныбжьыщIитIым я гум къыщIэжа лъыр а щIыпIэм зыщIифри, аращ Нартсанэ псы хущхъуэр къыщIэзыхуар. Абы лъандэрэ Нартсанэ псы хущхъуэм сэкъат зиIэ гур егъэхъуж, къару, жанагъ, хахуагъ хелъхьэж, абы ефэм и гъащIэр къегъэщIэрэщIэж.
