1 апреля, 2025 - 09:55
Ариулугъу бла дуниягъа аты айтылгъан жерлерибизден бири Чирик келдю. Емюрледен бери аны къатында жашап келген таулула аны багъасын билгендиле. Ол тийрени таза тутхандыла. Бери келип, муну бир керген а дагъыда къайтыргъа излейди. Арт кезиуледе уа кеп адамла келедиле бери. Курсауайсыз (туристле) хазна кюн ете болмаз бу тийреледе.
Алгъаракъда кесим да бардым ары. Жол негерле – Бабугентден Гидайланы Ибрагим бла Мокъаланы Ахмат. Экиси да – былайланы иги билген адамла. Сабий заманладан бери ишлери, жашаулары да бу тийреле бла байламлыды.
Асхут заманнга жетебиз ол тийреге. Тебен келге бираз жетмей, мындан бара жолну онг жанында, эки агъач кертме тереклени къатларында, бекем таш хунаны кергюзтдюле, уллу жонулгъан ташладан къаланып. Жолдан узакъ болмагъанлыкъгъа, тегерекни чырпы басып, тюз юсюне бармасанг, кераллыкъ тюйюлсе.
Кел къыйын салынып ишленнгени керюнюп турады. Уллу черек ташланы алайгъа келтирип, аланы да жонуп, журт ишлеген алай тынч болмаз эди. Абадан бабугентчиле айтханнга кере, ол Огъары Малкъардан Каркаланы къошлары болгъанды. Бу тукъумну адамлары алайда мал тутхандыла. Бираз арлакъда уа суу тирменлери да болгъанды.
Малкъардан неда ол жанына баргъан малчымы болады, жолоучуму, къошха къайтып, солугъан да этип, ауузланып кетип болгъанды. Кечирек келген а анда къала тургъанды.
Ол тийреге иги къарагъандан сора, Тебен кел таба тебиредик. Былайда бир затха эс бурайыкъ. Бу тийреде келле барысы да беш боладыла.
Чирик кел деген а халкъда кеп жюрюген атыды, бу сезню къауум магъанасы барды. Аладан бири бай деген магъананы жюрютеди. Кертиси бла да алайды, ол суу бла бек байды. Жанындан анга суу къошулмайды, кече бла кюннге уа андан 70 миллион литр сууу кетеди. Сууу тазады, жыйырма метр теренликге дери тюбю керюнеди.
Уллу келден суу кетген жанына барсанг, эски суу ызны кересе. Аны эки жаны таш бла къаланыпды. Эртте къаланнганы керюнюп турады – раствору, бетону жокъ. Аны бла бираз энишгерек баргъанлай, суу тик саркъады. Алайда бурун суу тирмен болгъанды. Ол да Каркаланы тирменлери эди. Аны ол тукъумну кишилери ишлегендиле. Тирмен халкъ Азиядан къайтхандан сора да ишлеп тургъан эди да, анга Хакяшны тирмени деп тургъандыла деген хапар жюрюйдю.
Ол тийреледе солуу юйле сюеп тебирегенлеринде, суу келген ызны баш жанын къазып, жол ишлейдиле. Андан сора ызгъа суу келмей, тирмен да тохтап къалады.
Алайдан ергерек келсек, Чирик келге жетебиз. Аны тийресинде, тегерекге да къууат сала, кеп ариу журтла керебиз. Аш-азыкъ хазырлагъан эм сатыу этген жерле да. Келге жете тебиресенг, Газаланы Алимни, Тамбийланы Къасботну, Езденланы Альбертни эм башха белгили къарачай-малкъар жырчыларыбызны аламат ауазларын эшитесе.
Бише тургъан хычинлени бла шишликлени ийислери уа, келгенлени аууз сууларын бардыра, кеслерине чакъырадыла. Андан юлюшюнгю алып чыкъсанг, кел тегерегиндеги базаргъа бармай кеталмайса. Таулу тиширыула жюнден эшип, мында болмагъан зат сен тапмазса: келекле, чындайла, беркле, жаулукъламы дейсе! Кеслери уа, тюрлю-тюрлю бояулу халыладан эшилип, бири биринден ариула. Бу тийрени ариулугъу, байлыгъы да, сезсюз, Чирик келдю, чууакъ кюн, тардан келген аяздан къачхан ууакъ толкъунчукълада кюн таякълары жылтырай, кезлеринги къамата, кекде учхан булутла уа аны юсюнде ауаналарын къоя. Арлакъда уа жютю чукуйлары бла акъ булутлагъа тирелген къаяла, таула. Келню ерге жаны уа ариу езенди.
Кеси заманында Мокъаланы Азрет алайда уллу терек бахча салдыргъан эди, келден таргъа кирген жерге дери таш хуна ишлетип. Бир-бир алма терекле уа арт жыллагъа дери сакъланнгандыла. Хунаны уа эртте окъуна ойгъан эдиле.
Уллу келге жетмей, сол жанына ер-сюрен жол кетеди. Аны бла эки къычырым чакълы баргъанлай, жолну онг жанында Жашырын кел барды. Жолдан терендеди, теп-тегереги къалын агъады. Тюзюнлей юсюне бармасанг, кенгден керюнмейди. Аны ючюн анга Жашырын деп атагъандыла. Теренлиги 20-21 метр болады. Къышхыда бузлайды, жайда уа сууу 17-18 градусха дери жылынады.
Бу келде чабакъла бардыла, ол санда ала чабакъ да. Кеп жылла мындан алда Мысакаладан бир тиширыудан эшитген эдим онтогъузунчу емюрню аягъында Мысакаланы Хажмырза деген бий киши келтирип къуйгъанды аланы келге деп.
Жашырын келню онг жаны бла агъачны теренине барсанг, уллу кел орунну кересе. Аны теренлиги 177 метр барды. Жагъалары тикдиле. Тюбюнде кырдыгы, агъачы бардыла. Бир мюйюшюнде сууу да барды. Мынга уа Кел кечген дейдиле.
Буруннгуда бу тийре Бийланы жерлери эди. Жайда союллукъ малланы аны ичине тюшюрюп, анда тутхандыла. Энишге тюшерча жаяу жолу да бар эди. Шендю жолу бузулупду.
Эртте заманда бу суудан толу болгъанды, жер тепген кезиуде сууу кетгенди, дейдиле. Ким биледи, алай эсе да. Башында сагъынылгъан келледен да етюп бираз баргъанлай, аламат ариу талагъа чыгъабыз.
Аны бир жанында эки кел – алагъа Баш келле дейдиле. Ортасы бла жол барады. Онг жанындагъы Ырбын келдю, ол гитчеди. Сол жанындагъы уа андан эркинди, анга Жабагъылы кел дейдиле. Аны теренлиги онсегиз метр болады. Бу эки келде да тюрлю-тюрлю чабакъла бардыла. Суугъа жууукъ туруп къарасанг, аланы жюзюп айланнганларын кересе.
Келню тегерегинде уа солуу юйле, ашханала бардыла. Бу ариулукъну керюп, мында солуп кетерге сюйгенлени саны уа кюнден-кюннге еседи. Уллу къыралыбызны кеп жерлеринден адамланы керюрге боллукъду мында.
Османланы Хыйса.
