3 июня, 2025 - 09:07
Мусукланы Хасанны къызы Тюменланы Мариям сабийлени юйретиуде къыркъ жыл чакълы заманны ишлеп келеди. Бюгюнлюкде Черек районну Къашхатау элини «Нюр» садигини башчысыны орунбасарыды. Ёсюп келген тёлюню юйретиуге къошхан юлюшю ючюн аслам диплом, сыйлы грамота бла да саугъаланнганды.
Биз аны бла сабий садда малкъар тилге юйретиуню, башха затланы юслеринден да ушакъ этгенбиз.
– Мариям Хасановна, садик быйыл 35-жыллыгъын белгилейди. Бюгюнлюкде сурамла, ата-аналаны излемлери да ёзгергенчады. Аланы ыразы этип ишлеген да тынч болмаз, не дерге боллукъсуз аны юсюнден?
– Кертиди, аланы барысын да жюз процентге ыразы этип да къояла болмазбыз. Алай ала бла байламлыкъны юзмей, ишибизни ол халда бардырабыз.
Сёз ючюн, тюрлю-тюрлю анкетала хазырлап, алада ишибизни, атала-анала биз нени къалай тюрлендирсек неда къурасакъ излегенлерини юслеринден соруула жазама да, ала да кеслерини оюмларын билдиредиле. Бу сынам да ахшы болушлукъ болады бизге.
Юйюрле бла сабий садны арасында байламлыкъ болургъа, бир бирибизни акъылын билип ишлерге керекбиз. Энди садикни мектепден айыргъандыла да, школгъа барлыкъчыкъларыбызгъа бютюн эс буруп, аланы хазырлыкъларына къайгъырабыз.
– Таулу сабийчиклени ана тилибизге юйретиу къалай къуралыпды сизде?
– Сабийлени кёбюсю таулуладыла. Билемисиз, биринчи ишлеп башлагъан заманымда 1990-чы жыллада бегирек орусчагъа юйретиу къарыусуз эди. Малкъар тилни жашчыкъла бла къызчыкъла иги биле эдиле, аны ёз сынамымы юлгюсюнде айталлыкъма.
Сёз ючюн, Ёлмезланы Мурадинни «Харамлыгъы башына» деген жомагъын сабийле бла сахна оюн халда хазырлагъан эдик да, анга, къыйналмай, бек терк юйреннген эдиле. Ол кезиуде аны республикадан тышында эришиулеге окъуна элтип кёргюзтюрчады, деп да айтхандыла.
Артдан-артха уа жангы тёлюлени ана тилни билиулери къарыусуз болуп къалды. Аны сылтауу телефонлада сунама. Алай, бир жанындан къарасанг, бюгюннгю жашауда гаджетлеге юйренмей да болмайды. Жаланда аланы билим бла байламлы тюз хайырлансала.
Андан сора да, юйде сабийле бла ата-анала ёз тиллеринде сёлеширге, жомакъ окъургъа да унутмасала иги эди. Сёз ючюн, кесим уллу юйюрде ёсгенме, алай эсе да, атабыз бизни къатына олтуртуп, малкъар халкъ жомакъланы, газетибизде, журналларыбызда басмаланнган сейир хапарланы, китапланы да окъугъанлай туруучу эди. Баям, тилибизге сюймеклигим да аны ючюн кючленнген болур.
Ата-анала эрттенликде келтиргенлеринде, ингирликде юйге алгъанларында да сабийле бла къуруда орусча сёлешедиле. Аланы къой, ыннала да алай. Сабий а нени кёрсе, эшитсе да, анга юйренирикди, аны айтырыкъды. Аны сагъышын жамауат барыбыз да бирден этерча болуп турабыз.
Юйретиучюлерибиз «Жылны юйретиучюсю» Битеуроссей усталыкъ эришиуню регион бёлюмюне къатышханлай, жетишимли болгъанлай да турадыла. Арт жыллада Чатталаны Фатима (2022 ж.) бла Къадырланы Альбина (2023 ж.) ол конкурсда биринчи жерни алгъандыла, лауреатларыбыз да бардыла.
– Садикледе малкъар тилден дерс ыйыкъгъа бир кере бериледи деп айтылгъан заманда, кёпле аны саулай бир сагъатха созулгъан сунадыла. Биз билгенликден а, дерс 15-30 минут чакълы барады. Ол алаймыды огъесе биз терсми ангылайбыз?
– Кертиди, программагъа тийишлиликде малкъар тилден дерс бизде бирер кере бериледи. Ол ясли къауумда – он, аладан таматаракълада (гитче къауум) – онбеш, орта эмда уллу къауумлада – жыйырма бла беш, мектепге быйыл барып башларыкълада уа отуз минутду. Айхай да, аны бюгюнлюкде азлыкъ этгенин ангыламазлыкъ жокъду.
Бир да болмаса, ыйыкъны аллында бла аягъында бирер кере бардырылсала эдиле дерсле къауумлада, айтханыбызны, юйретгенибизни бегитирге заман боллукъ эди. Алайсыз а унутуп къоядыла, анга жюрегинг къыйналмай не этсин?!
Биз кёрюмдюлю пособияланы, суратланы хайырланыргъа кюрешебиз. Жомакъны актёрлача окъургъа да. Нек дегенде сабийле ангыласала, аланы эслеринде бир зат къалса сюебиз.
Программабыз жокъду деп турмай, къолунга тюшген затны юйретирге нек жарамайды. Сёз ючюн, кюнню халыны юсюнден айт, тюрсюнлени, кюнлени атларын, тахта кёгетлени юйрет.
Белгилегенибизча, сабийлени ёз тиллеринде сёлешиулери къарыусузду. Ол болумну игилендирир мурат бла бир къауумубузда ыйыкъгъа бир кере саулай кюнню узуну ала бла юйретиучюле, нянечкала да тауча сёлешип, аллай сынамны да кийиргендиле. Ол кюнде аланы малкъар тилден дерслери болады кеслерини да.
Бу сынам эки жылдан бери бардырылады. Ол кесини себебин бергенин да ангылагъанбыз. Энди бирси къауумла да бу ишни къолгъа алырла деп, мурат этебиз.
Малкъар тил садигибизде хар заманда да окъутулады. Тюрлю-тюрлю эришиулеге да къатышабыз. Сёз ючюн, КъМКъУ-да Отарланы Керим атлы Малкъар маданият арада болгъан конкурслада нарт сёзле айтып, Каркаланы Ислам хорлагъан эди. Бёзюланы Алимни «Гинжичик» жырын айтып да сабийлерибиз биринчи жерни алгъандыла.
– Биз билгенликден, программа бла байламлы тинтиулеригиз да бардыла. Айтсагъыз эди аланы юслеринден?
– Садикде къошакъ билим бериуню устазы болгъан кезиуюм бар эди. Ол заманда кюрешип башлагъанма бегирек малкъар тил бла. Кесим да жазгъанма, сора орус халкъ жомакъладан да кёбюсюн ана тилибизге кёчюрюп, ишимде хайырланнганма. Аланы юйретиучюлерибизге да береме.
Биринчи ишлеген кезиуюмде ишчи программаны да кеси аллыма жарашдырып, «Нюр» журналны да хайырланнганма. Сценарийлени да жазама. Эм алгъа орусча айтып, алай да юйретебиз. Жомакъланы сюедиле, алагъа бегирек сейир этедиле. Андан тышында да, атабыз айтыучу нарт сёзлени жыйышдыргъанма тауча, орусча да. Ала да ишимде себепликдиле.
Энди малкъар тилден садикледе окъутурча хар къауумгъа да бир кибик тынгылы программаны хазырлау иш къолгъа алыннганына барыбыз да къууаннганбыз. Битеу да тинтиулерими, кёчюрген затларымы элтип кёргюзтюрюкме, программаны жарашдыргъанларында хайырланырча. Ол жумуш тынгылы болса, программагъыз жокъду, неге таянып дерсле бересиз, дегенча соруула да боллукъ тюйюлдюле. Сабийле, ата-анала да биз бардыргъан ишни бютюн ангыларла, тилибизни билирге эс бурурла деп да ышанырыгъыбыз келеди.
Трамланы Зухура.
