24 июня, 2025 - 09:51
Хэку зауэшхуэм, ТекIуэныгъэм и фэеплъхэр ди къэралым и дэтхэнэ къалэми мымащIэу дэтщ. Сыт хуэдиз хъууэ пIэрэ ди республикэ мыиным апхуэдэу диIэр?! Мэлбахъуэ Тимборэ и цIэр зезыхьэ Лъэпкъ библиотекэм и лэжьакIуэхэм къызэрахутамкIэ, ахэр 262-рэ мэхъу. Илъэситху ипэ, абыхэм ягъэзэщIащ «Фэеплъымрэ щIыхьымрэ уахътыншэщ» зи фIэщыгъэ Iуэхур. Абы ипкъ иткIэ зэхуахьэсыжащ Къэбэрдей-Балъкъэрым Хэку зауэшхуэм и фэеплъу итхэм ятеухуауэ республикэм и газетхэм къытехуауэ щытахэри.
ЗэрытщIэщи, ди щIыналъэм и дэтхэнэ къуажэми Хэку зауэшхуэм и фэеплъ дэтщ: языныкъуэхэм зауэлIхэм я кхъащхьэхэм деж ахэр щаухуащ, зыщIыпIэхэми скульптурэ лэжьыгъэшхуэхэр щыIэщ. Жылэдэсхэр, дауи, щыгъуазэщ я къуажэм дэт фэеплъым и тхыдэм, ар щIагъэувам, зыхуагъэувам, ауэ республикэм нэгъуэщI и щIыналъэхэм щыIэ псоми апхуэдэу хэтщIыкIыу пIэрэ?! Нобэ и гугъу фхуэтщIыну дыхуейт Налшык къалэм и Дэшхуей хадэм 2015 гъэм накъыгъэм и 8-м къыщызэIуахауэ щыта «Дзэ щIыхьым и къалэ» фэеплъым. Ар ди щыхьэрым «Дзэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэр къызэрыфIащам и щIыхькIэ ягъэуват.
Хэку зауэшхуэм и зэманым зэрыпхъуакIуэхэр Кавказым къыщизэрыхьым, зэхэуэ гуащIэхэр щекIуэкIа щIыпIэхэм ящыщщ Налшыки. I942 гъэм жэпуэгъуэм и 27-м бийм Налшык иубыдами, абы хузэфIэкIатэкъым Грознэрэ Бакурэ я щIыдагъэхэр зыIэрагъэхьэн мурадкIэ кIуэцIрыкIыну икIи I943 гъэм щIышылэм и 4-м къалэм дахужат.
Кавказ псом щыяпэу Налшык щызэщIагъэуIуауэ щытащ 115-нэ шуудзэ цIэрыIуэр, Сталинград зыхъумахэм яхэтар. Апхуэдэуи ди щыхьэрыр жыджэру хэтащ советыдзэхэр Iэщэрэ шхынкIэ къызэгъэпэщыным. ЗэратхыжымкIэ, Къэбэрдей-Балъкъэрымрэ Налшык къалэмрэ зэуапIэм иратыфащ шы мин 27-рэ щIакIуэрэ джэдыгуу шуудзитI зрикъунрэ. 1941 гъэм и гъэмахуэм щегъэжьауэ Налшык сымаджэщ 12 къыщызэIуахат. 1942 гъэм и бжьыхьэ пщIондэ республикэм и сымаджэщхэм щагъэхъужащ уIэгъэ хъуа зауэлI мин 60-м щIигъу.
СССР-м и Совет Нэхъыщхьэм 1985 гъэм накъыгъэм и 7-м къыдигъэкIа Унафэ №446-м ипкъ иткIэ, Хэку зауэшхуэм и илъэсхэм къалэм щыпсэухэм къагъэлъэгъуа лIыгъэмрэ хахуагъэмрэ папщIэ, Налшык къыхуагъэфэщащ Хэку зауэшхуэм и орденым и япэ нагъыщэр.
2006 гъэм «Дзэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэр ягъэува нэужь, Хэку зауэшхуэм хэта Полищук Иван и псалъэ жиIащ Налшык а фIэщыгъэр фIэпщыну зэрыхуэфащэм теухуауэ. Ветеранхэми, республикэм и депутатхэми, унафэщIхэми а жэрдэмыр даIыгъащ икIи Урысей Федерацэм и президентым и Указ №340-мкIэ, 2010 гъэм гъатхэпэм и 25-м Налшык дзэ щIыхьым и къалэу къалъытащ. Дамыгъэм щыхьэт техъуэ тхылъыр Москва Кремлым и Екатеринэ пэшым къыщыщратыжым, Къэбэрдей-Балъкъэрым и лIыкIуэу абы щыIат, а зэманым республикэм и президент къулыкъур зыIыгъа Къанокъуэ Арсен, Налшык къалэм и щIыпIэ администрацэм и унафэщIу щыта Хьэгъасэ Залымджэрий, Налшык къалэм щIыпIэ унафэр зезыхьэ и советым и унафэщI Муравьёв Игорь, Налшык къалэм и Ветеранхэм я советым и тхьэмадэ Абдулаев Мустэфа, Хэку зауэшхуэм и ветеран Полищук Иван, нэгъуэщIхэри.
2006 гъэм дыгъэгъазэм и 1-м УФ-м и президентым и унафэкIэ, «Дзэ щIыхьым и къалэ» цIэ лъапIэр зыфIаща дэтхэнэ къалэми а Iуэхум теухуауэ стелэ щагъэувыр. Фэеплъым и ухуэныгъэр зыгъэбелджылыр «ТекIуэныгъэ» Урысей къызэгъэпэщакIуэ комитетырт. Абы иригъэкIуэкIа урысейпсо зэхьэзэхуэм ипкъ иткIэ, 2008 гъэм арэзы техъуащ Урысейм щIыхь зиIэ и архитектор Воскресенский И. Н, Ишкильдинэ Г. А., Перфильев В. В, Урысейм и цIыхубэ сурэтыщI Щербаков С.А. сымэ я проектым. Налшык къалэм фэеплъыр щагъэувыну щыпIэмкIэ щызэчэнджэщым, къытеувыIащ Дэшхуей хадэм нэхъ пасэм псыутх здэщытам деж щагъэувыну. Хэку зауэшхуэм текIуэныгъэ къызэрыщытхьрэ илъэс 70 щрикъум абдеж цIыхушхуэ къыщызэхуэсат. Ухуэныгъэр къызэIуихыну хуагъэфэщащ а зэманым Урысей Федерацэм и президентым и лIыкIуэу КИФЩI-м щыIа Меликов С. А, КъБР-м и Iэтащхьэу щыта КIуэкIуэ Юрий сымэ.
ЛIыгъэмрэ щIыхьымрэ я дамыгъэщ мывэкъыр плъыжькIэ ящIа фэеплъыр. Абы метр 12,5-рэ и лъагагъщ. И щхьэ дыдэм жэзым къыхэщIыкIауэ Урысейм и гербыр тетщ, и лъабжьэм - УФ-м и президентым и Унафэр, «Налшык Дзэ щIыхьым и къалэ» цIэр къызэрыфIащар. Стелэм и щIыбагъымкIэ Налшык и гербрыр тетщ, ибгъухэмкIэ Хэку зауэшхуэм и орденым и япэ нагъыщэм и сурэтыр тращIыхьащ. Проектым къыщыгъэлъэгъуауэ щытащ мывэкъыр пкъохэр стелэм и къуапиплIымкIэ щагъэувыну, ауэ Налшык ахэр щащIакъым (апхуэдэ унафэ къыщащтат Козельск къалэми). Абы лъандэрэ Дэшхуей жыг хадэм Iуэхугъуэ зэхуэмыдэхэр щокIуэкI, Къалэм, Хэкум и хъумакIуэм, ТекIуэныгъэм я махуэшхуэхэм теухуауэ.
Къыхэгъэщыпхъэщ мы Iуэхури: 2014 гъэм мэлыжьыхьым и 1-м Урысейм и Банк Нэхъыщхьэм къыдигъэкIауэ щытащ «Налшык дзэ щIыхьым и къалэу» зэрыщытыр зытет соми 10-р. НэгъуэщI зы дамыгъэ лъапIи Налшык къратащ 2022 гъэм мэкъуауэгъуэм и 9-м. Ар ТекIуэныгъэм и джатэрщ. Златоуст щащIа хьэпшыпым дыщэ тегъэлъэдащ. ЦIыхубэм ТекIуэныгъэм щIата лъыгъажэр къригъэлъагъуэу абы хэщIыхьащ мывэ лъапIэ плъыжь-фIыцIафэхэр. Гугъэ уигъэщIыжу, мамырыгъэм и нэщэнэу къалъытэ щхъуантIэ плъыфэри джатэм халъхьащ. Ар метр 1,2-рэ мэхъу, и хьэлъагъыр килограммитхум щIегъу. Абы и къум къыхэIущIыкIащ Невский Александр и псалъэхэр: «Джатэ зыIыгъыу къытхуэкIуэр абы текIуэдэжынщ».
Нэхъ ипэкIи, 2015 гъэм и мэлыжьыхьым, къалэ-лIыхъужьхэм иратат ТекIуэныгъэм и джатэхэр. 1985 гъэм Налшык къратауэ щыта Хэку зауэшхуэм и орденым и япэ нагъыщэм и гъусэу, ахэр щахъумэ Къэбэрдей-Балъкъэрым и Лъэпкъ музейм.
Багъэтыр Бэллэ.
