24 июня, 2025 - 09:57
Керимланы Раузатны алгъаракъда басмаланнган «Художественный мир Магомета Мокаева» деген тынгылы монографиясы да илму жаны бла айыныуубузгъа энчи къошумчулукъ болгъанды. Керимланы къызлары Нальчикде гуманитар тинтиуле бардыргъан институтну къарачай-малкъар адабият бёлюмюню тамата илму къуллукъчусуду, филология илмуланы кандидатыды. Биз аны бла ишини, илмугъа кёз къарамыны юсюнден да ушакъ этгенбиз.
- Раузат, сёзюбюзню кёп болмай басмаланнган китабынгдан башлайыкъ. Аны энчи КъМР-ни халкъ поэти Мокъаланы Магометни чыгъармачылыгъына нек атагъанынгы, ол тема санга не бла жууукъ болгъаныны юсюнден айтсанг эди?
- Кертисин айтханда, баям, хар къайсы алимге да алай болур, манга алыкъа тинтилмеген темала не заманда да сейирдиле. Ала бла ишлей, кесинге да жангы затланы ачаса, сынамынг байыкълана баргъаны бла бирге уа, къарачай-малкъар жазыучула, назмучула да бир теманы хар бири кесича къалай ачыкълагъанына, аланы хатларыны энчиликлерине, оюмларыны теренликлерине сейирсинесе, ёмюрлюк къыйматларыбызгъа кёз къарамларын да ангылайса.
Бу монографиям Мокъаланы Магометни чыгъармачылыгъыны юсюнден илму халда жазылгъан биринчи китапды. Анга илму редакторлукъну филология илмуланы доктору, секторубузну таматасы Сарбашланы Алёна этгенди. Рецензияны жазгъанла уа алимле Атабийланы Асият (илмуланы кандидаты) бла Юрий Тхагазитовдула (илмуланы доктору).
Мокъа улуну чыгъармачылыгъы алай сейирди эмда теренди, бу китапны жаза туруп, аны хар жанын да ачыкъларгъа итиннгенме. Къайсы авторну да назмулары къалай къуралгъанларын иги тинтсенг, ол заманда аны ал атламларында бла артда сынамы байыкълана баргъанында къалай ишлегенине да тюшюнесе.
Аны поэзиясына кёз къарамны, ал сезимни юсюнден айтсакъ, окъугъан адамгъа аны тили къыйынча кёрюнюп да къалады. Нек дегенде автор архаизмлени, историзмлени, башха кёпле бюгюнлюкде иги ангыламагъан сёзлени да хайырланып жазгъанды. Барыбыз да билебиз, белгили жазыучуланы, сёз ючюн, Софоклну, Лермонтовну дегенча, чыгъармаларын малкъар тилге кёчюрген да этгенди. Ол шарт аны ёз тилибизни иги, терен билгенин бютюнда ачыкълайды.
- Илму жолунгда бу монография биринчи уллу китабынгмыды?
- Эндиге дери эки монографиям басмаланнган эдиле. Аланы биринчиси Къулийланы Къайсынны чыгъармачылыгъына, экинчиси уа къарачай-малкъар поэзияда назмучуланы жангы тёлюсюне аталгъандыла.
Башха-башха статьяларым а Москваны, бирси шахарланы белгили изданияларында чыкъгъандыла. Мокъаланы Магометни юсюнден жазгъан илму ишими уа Словенияда журналда басмаланнганы аны чыгъармачылгъына республикадан тышында окъуучуланы сейирлери барлыгъыны шагъатыды.
Монографияланы орус тилде жазылгъанлары да аланы, алимледен сора да, литературоведле, устазла, студентле, башхала да кенг халда хайырланыр амалны да чыгъарады.
- Ишинг бла байламлы энди муратларынг а къаллайладыла?
- Жууукъ заманда саулай да бёлюмюбюзню планында къарачай-малкъар жазыучуланы библиографиялы сёзлюгюн хазырларгъады. Ол а малкъар, орус тилледе да боллукъду. Анда эндиге дери чыгъармачылыкълары тинтилмеген авторланы да жыйышдырып, аланы жангыз бир окъуна басмаланнган жыйымдыкълары бар эсе да, сёзлюкге къошуп, халкъгъа ачыкълар муратдабыз.
Кесими энчи ишлерими юсюнден айтханда уа, сонетлени тинтир акъылым барды. Нек дегенде бу тема да бизде алыкъа тинтилмегенди. Сёз ючюн, Мокъаланы Магометни сонетлерине къайтсакъ, ала болмагъанча бийик даражада жазылгъандыла. «Туугъан жерими сонетлери» деген циклинде аланы жюзден асламы барды. Автор Шекспирни чыгъармачылыгъын юлгюге алып, алай жазгъаныны себебинден бу жаны бла жетишимли болуп, поэзиябызгъа жангы ызны да кийиргенди.
Дагъыда бир шартны белгилей кетерик эдим. Мокъа улуну поэзиясын орус поэтле Евгений Евтушенко, Николай Рубцов, Роберт Рождественский бла да тенглешдиргенме. Аланы барысыны да чыгъармачылыкъларыны ал кезиулерини тематикасында бирчалыкъланы эслерге болады. 1980-чи жыллада уа (сёз ючюн, Рубцовну айтсакъ) Ата журтха сюймекликни темасы аланы чыгъармачылыкъларында бютюн айныгъанды.
Билемисиз, Магомет Хасуевични чыгъармачылыгъы бла кюреше, аслам затха сейирим ачылгъанды. Аны назму тизгинни къалай къурагъаныны энчиликлери, малкъар тилге кёчюрмелери, мифопоэтикасы дегенча – аланы юслеринден, жаланда монография бла чекленип къалмай, дагъыда жазар умутдама.
- Белгили алим-гляциологну юйюрюнде ёсгенсе. Атагъыз Керимланы Абдуллахны кёпле биледиле, илмугъа къошумчулугъун багъалайдыла. Илмуну жолун аны юлгюсю бламы сайлагъанса?
- Жаланда атам угъай, анабызны жанындан къарт атабыз Улакъланы Зейтун кёп жылланы Кёнделенде школну директору болуп тургъанды, тарыхдан да окъутханды. Элде краеведение музейни биринчи болуп ачханды. Ол, андан сора да, «Гунделен», «Малкъар халкъ жомакъла», «Таурухла бла хапарла» деген китапланы авторуду.
Ана къарындашым Улакъланы Махтини, тамата эгечим Фатиманы да алимле болгъанларын кёбюгюз билесиз, таныйсыз. Алайды да, аланы кёре, кесиме башха къадар неда усталыкъ барды деп да билмегенме.
- Сора кесинги насыплыгъа санаймыса?
- Хау, нек дегенде ишиме сюйюп келеме, анга кёлюм бла берилеме. Илму – ол манга жаланда усталыкъ тюйюлдю. Ишинге хурмет берсенг, аны сюйюп этсенг а, магъанасы да терен болады, жетишимге да жетесе.
Атам-анам къолларындан келгенича билим алыргъа онг бергендиле, таза ниетде юйретгендиле. Бюгюнлюкде энди анабыз, жарсыугъа, къатыбызда жокъ эсе да, атамы-эгечлерими барлыкълары бла, аланы билеклик этиулери бла да насыплыма.
Юйюрюбюзде таза шуёхлукъну, тенгликни да къаллай болгъанын кёрюп ёсгенме. Атабызны шуёхлары биз Кёнделенде жашагъаныбызда Москвадан, бирси жерледен да келип, анга чалгъыгъа, къурулушха да кёп кере болушлукъ этгендиле. Аланы адамлыкъ ышанларына бюгюн да сейир этгенлей турама. Аны ючюн а кесим да жашауда таза, чынтты шуёхлукъ сезимни багъалайма.
Андан къалса уа, жолоучулукъну жаратама. Нек дегенде бирси жерлени маданиятлары сейирди, аладан жангы затха юйренмей къалмайса. Айхай да, къалайда да табийгъат – ол кесича ариуду, адам улугъа къудурет къызгъанмай берген байлыкъды.
Трамланы Зухура.
