4 ноября, 2025 - 09:11
ЩоджэнцIыкIу Алий Iэсхьэд и къуэр къызэралъхурэ илъэси 125-рэ ирокъу
Адыгэ литературэм и лъабжьэр зыгъэтIылъа ЩоджэнцIыкIу Алий къигъэщIар мащIэми, лъэпкъ щэнхабзэм хуищIа хэлъхьэныгъэр къыпхуэмылъытэнщ. Абы и тхыгъэхэм къэбэрдей литературэм пхужымыIэну зыужьыныгъэшхуэ иратащ, лъагапIэщIэхэм ар хуашащ. УсакIуэ гъуэзэджэм и цIэр зымыщIэ, фIыуэ зымылъагъу, и тхыгъэхэм щымыгъуазэ лъэпкъым и цIыхухэм зыри яхэткъым. Щ1эныгъэлI, тхакIуэ, усакIуэ куэд тетхыхьащ абы и творчествэм. Дэтхэнэми и тхыгъэм лъабжьэ хуэхъуар усакIуэшхуэм и зэфIэкIырщ, адыгэ литературэм абы хуищIа хэлъхьэныгъэшхуэрщ. Апхуэдэ зы тхыгъэщ КъБР-м и цIыхубэ усакIуэ Тхьэгъэзит Зубер и IэдакъэщIэкIри.
Адыгэ литературэм и классик ЩоджэнцIыкIу Алий и гъащIэ гъуэгу кIэщIыр уи нэгу къыщIэбгъэхьэжмэ, абы псэукIэ тынш и натIэ итауэ пхужыIэнукъым: сабиигъуэ хуэмыщIа, пэжымрэ щIэныгъэмрэ хьэзаб пылъу къащыкIэлъикIухьа щIалэгъуэ, и псэугъуэ дыдэу Бобруйск дэт фашист гъэрыпIэм щиуха гъащIэ кIэщI. ИтIани, Алий и IэдакъэщIэкIхэр щызэхуэхьэсыжа усэ тхылъитIыр къапщтэрэ, къызэрымыкIуэу бзэ тынш дыдэкIэ тха абы и усэхэмрэ поэмэхэмрэ укъеджэмэ, щхьэхуимыту уогупсыс: «И насыпщ и лъэпкъыпсэм, мылIэжыну и Хэкум апхуэдэ сурэт телъыджэ къыхуэзыгъэнэфам».
ЦIыху къэс уафэм вагъуэ щиIэу жаIэ. Абы къикIращи, вагъуэ къэси щIылъэм езым и цIыху щиIэжщ. Вагъуэр мэункIыфIри, цIыхур дунейм йохыж. Лъэпкъ къэси иIэгъэнщ вагъуэ щхьэхуэ. ЩоджэнцIыкIу Алий ди лъэпкъым и апхуэдэ вагъуэу жыпIэ хъунущ: ар блэху, усакIуэм и анэдэлъхубзэм и макъри жыжьэ Iууэ псэунущ.
СщIэжыркъым Алий зыми хуумыгъэдэфын и хъэтI псэгъэтыншым япэу нэIуасэ сыщыхуэхъуар. Иджыри седжэжарэт жыуагъэIэ зэпытщ Алий и IэдакъэщIэкIхэм.
Илъэс плIыщIрэ езанэм итурат ЩоджэнцIыкIур, и гъащIэм кIэух гущIыхьэ щигъуэтам щыгъуэ. УсакIуэ нэсым и хэгъэгум бий къебгъэрыкIуа щхьэкIэ, и къалэмыр зэригъэтIылъэкIыркъым. И лъэпкъращ абы и уэрэд нэхъыфIхэр зыхуиусыр, и лъэпкъым бгъурыту Iэщэ къещтэ, псалъэрэ фочышэкIэ бийм ебгъэрыкIуэну. Арат ищIар ЩоджэнцIыкIу Алии, Хэку зауэшхуэм щIидза нэужь. Зауэр къыщыхъея япэ махуэхэм абы итха сатырхэм я гуащIагъыр нобэми зыхыбощIэ.
Хэт икIи дапщэщ усакIуэм и гум япэ шэр къезыутIыпщар? Ар зыми къыбжиIэфынукъым. Ауэ хэти ещIэ а фочышэр жыхьэнмэм къызэрикIар: абы иукIыр зы цIыхуми, мелуан бжыгъэхэр докIуэд. Пушкин зыукIа Дантес и фочышэм зи псэ хихар урыс усыгъэм и дыгъэу къалъытэрт. ЛIэщIыгъуэ куэдым пхыкIынущ иджыри а шэм и узыр. А фочышэ дыдэрщ Лермонтовыр, Байрон, Петефи Шандор, Маяковскэр зыукIар... А шэр зэм усакIуэм и пщэм ешыхьэкIа кIапсэу зэролъадэ, Есениным къызэрыщыщIам ещхьу, зэм фашистым и фочым Испанием Гарсиа Лоркэ щиукIыну зыщеузэд, зэми фашист гъэрыпIэм ис ЩоджэнцIыкIу Алий мэжэщIалIагъэм щрегъэлIыкI.
Иджыри лIэщIыгъуэ куэдкIэ егупсысынущ цIыхухэр: сыту куэдыIуэ хузэфIэкIынут илъэс 37-рэ фIэкIа мыхъуауэ зыхэджэла уэсыр и лъымкIэ изыIа Пушкиным; сыт хуэдиз гупсысэ куу къигъэщIынут Лермонтовым и зэчий лъэщым, ар дунейр къутэжыхукIэ илъэс 27-м нэхърэ нэхъыжь мыхъужыну къыхуимыухамэ. Сыт хуэдиз гурыщIэ щхъуэкIэплъыкIэхэмкIэ и псэр хуэгъэусэнут Есениным, езы Урысейм и уафэм ещхь абы и нащхъуэхэр илъэс 30-м зэтримыпIэжамэ. ЩэщIрэ блырэ фIэкIа мыхъуа Маяковскэм-щэ? Лермонтовым и ныбжьым фIэмыкIа Петефи Шандор-щэ? А псори дэ игъащIэкIи къытхуэмыщIэну къуажэхьу къытхуэнэнущ.
Шэч хэлъкъым, «Къамботрэ Лацэрэ» роман-эпопеемкIэ и лъэпкъым и псэукIамрэ лIакъуэ-лIакъуэкIэ Къэбэрдейм щызекIуа зэгурымыIуэныгъэхэмрэ я сурэт наIуэ къызэзынэкIа ЩоджэнцIыкIу Алий зригъэхъулIэфыну плъапIэ куэд адрей дунейм зэрыздихьам.
Сэ фIыуэ сощIэ ЩоджэнцIыкIу Алий и цIэр зыбгъэдэзгъэувэ усакIуэхэм я лъагагъыр. Абыхэм адыгэ усакIуэр езгъапщэкIэ, езгъэлейуэ къысщыхъуркъым. Ар икIи зэгъэпщэныгъэкъым.
Инкъым ЩоджэнцIыкIу Алий къызыхэкIа лъэпкъыр. Ауэ Пушкиным – урысхэм, Руставели – куржыхэм, Петефи – мэжэрхэм хуащIар и лъэпкъым хуэзыщIар, шэч закъуи хэмылъу, щэджащэщ.
Гугъут икIи пщIэшхуэ пылът и лъэпкъ литературэм и лъабжьэр игъэтIылъу абы адэкIэ зэрызиужьыну гъуэгум тезыгъэува усакIуэм и къалэныр. ЩоджэнцIыкIу Алий и усыгъэм адыгэ IуэрыIуатэм лIэщIыгъуэ бжыгъэкIэ зэхуихьэса лъэпкъыбзэм и IэфIыр зыщIишащ. Дунейпсо литературэм и ехъулIэныгъэхэр щапхъэ хуэхъури, дыщэзэрылэу къызэрыщэщащ зэманым и гур къыщеуэ, гугъэ дахэкIэ гъэнщIа пщэдейрей махуэм хуэплъэ ЩоджэнцIыкIум и мыкIуэдыжын сатырхэр.
Алийщ адыгэ тхыбзэр зэфIэзыгъэувар. Абы и IэдакъэщIэкIхэм я бзэ яIурылъыжу хэтыр лIыхъужьхэм я закъуэкъым, атIэ псыежэхри, губгъуэри, щIылъэри, уафэри, дыгъэри, жыгхэри, Хэкум и уафэгум ит пшэхэри псэ яIуту щопсалъэ.
А псом ущегупсыскIэ, уи гур хохъуэ, усакIуэ щIалэхэм я лIэкIэри пщыгъупщэркъым. Зыми ицIыхуркъым Лоркэ зыукIар, ауэ щыхъукIэ зэрыдунейуэ усакIуэр ягъэлъапIэ. ЗыгуэркIэ дантесхэмрэ мартыновхэмрэ я цIэхэр дигу къинэми, абыхэм гыбзэр игъащIэкIи якIэрыкIынукъым.
УсакIуэр пхуэукIынущ, хьэпсми пхуидзэнущ, ауэ лъэпкъыпсэр къызыпхыпс абы и псалъэр пхуэгъэлIэнукъым икIи пхуэгъэпщкIунукъым. Дыгъэм ещхьщи, абы цIыхугур къегъэнэху, цIыхупсэр гуфIэгъуэрэ гушхуэныгъэкIэ егъэнщI, акъылыр нэху ещI, нэху псори кIыфIыгъэм пэщIегъэувэри, зыми гу зылъримыгъатэу токIуэ.
ЩоджэнцIыкIур ящыщщ лъагъуныгъэкIэ гъэнщIа лэжьакIуэбэм хуэгъэза и псалъэ купщIафIэр жиIэным къыхуигъэщIа усакIуэ гупым. Абы хузэфIэкIырт гъащIэр къызэрыунэхурэ цIыхугум щызэтрихьа гукъеуэхэмрэ хъуэпсапIэхэмрэ къигъэпсэлъэну.
Алий псалъэкIэ сурэт зэрыхуэщIым къыщынэртэкъым, ар икIи цIыхушхуэт. Иджыри псэущ абы и ныбжьэгъуу, и лэжьэгъуу щытахэр, ар илъагъуну, абы епсэлъылIэну къызыхуихуа цIыхухэр. А псоми зыжьэу къаIуэтэж Алий тхэным мурад хуэзыщIа щIэблэм защIигъакъуэу зэрыщытар, зэчий хъуаскIэ фIэкIа зыбгъэдэмылъми и хьэл щабэмкIэ еущийуэ зэрыбгъэдэтар.
ГукъэкIыж мащIэкъым ЩоджэнцIыкIу Алий теухуауэ щыIэр. И чэзур къэмысауэ пIэрэ ахэр псори зэхуэтхьэсыжу абыхэм тхылъыщIэхэр къахэдгъэхъуэным. И гъащIэ гугъумкIи, и хъэтI зэщIэлыдэмкIи къилэжьащ ар Алий.
СщIэркъым адыгэ литературэм и уафэм иджыри къыщыпынэну вагъуэхэр зыхуэдэнур, ауэ сыт щыгъуи ЩоджэнцIыкIу АлийкIэ зэджэ вагъуэр абы щыблэнущ, сыту жыпIэмэ, аращ адрейхэм я гъуэгур къэзыгъэнэхуар.
