22 марта, 2022 - 13:59
ЩIы хъурейм щыбжыгъэншэ псэущхьэхэм ящыщу цIыху закъуэрщ псэлъэну зэфIэкI зыбгъэдэлъыр. Хуэдэ щымыIэ мы къэхъугъэм сыт хужытIэми, ар Алыхьым и къэгъэщIыгъэ телъыджэщ, егъэлеящ, гъэщIэгъуэныщэщ - псалъэкIэ и кIэм нэсу къыпхуэIуэтэфынукъым абы и мыхьэнэр зыхуэдизыр. Бзэр дэтхэнэ зы лъэпкъми и фащэщ. И тхыдэм, и щIэнхабзэм, и щэнхабзэм ар гуэхыпIэ имыIэу епхащ, уеблэмэ и Iэпэгъущ. АбыкIэ лъэпкъым щIэныгъэ зрегъэгъуэт, и къекIуэкIыкIар едж, адэкIэ и къэкIуэнум и лъагъуэхэр еубзыху, и Iущагъым хегъахъуэ, и гъащIэм зрегъэужь.
Анэдэлъхубзэ! Сыт мы псалъэм хэплъхьэфынури хэпхыфынури? ЦIыхум зы анэщ иIэр, апхуэдэ дыдэуи къыдалъхури зы бзэщ. Дунейм къытемыхьэ щIыкIэ цIыхум зэхех ар, зыхещIэ абы и гуапагъэр, и IэфIагъыр. ЦIыхухэр дызэрызэгурыIуэ Iэмалыр къыддалъхуауэ гъащIэм къыщыддогъуэгурыкIуэ, ди гупсысэхэр кърыдоIуатэ, дропсалъэ, дротхэ, ди гукъыдэж, ди щытыкIэ зэмылIэужьыгъуэхэр кърыдогъэнаIуэ. Ауэ, и ныбжьым емылъытауэ, а щытыкIэм ебакъуэ куэд ди лъэпкъым къызэрыхэкIым хуабжьу дегъэпIейтей икIи дегъэгузавэ.
Нобэ къуажэ уэрамхэм (къалэм и деж абы дыщесэжащ) адыгэбзэ щIагъуэ къыхэмыхуэу урысыбзэкIэ зэдэуэршэру илъэситху-илъэсипщI ныбжьхэм ит цIыкIухэм уащрохьэлIэ. Шэч хэлъкъым, урысыбзэри нэгъуэщIыбзэхэри пщIэну щхьэпэщ, ауэ а цIыкIухэр адыгэ унагъуэ къыхэкIащ, я бзэм пэIэщIэу къэхъун хуейкъым, «дэ дыадыгэ унагъуэщ» жызыIэу зи щхьэ пщIэ хуэзыщIыж дэтхэнэ зыми и быныр анэдэлъхубзэм хуэшэрыуэу къигъэтэджыпхъэщ. «Сэ сыадыгэщ, сымуслъымэнщ» жыпIэу, «ауэ си быныр урысыбзэкIэ псалъэмэ нэхъыфIщ, адыгэбзэ имыщIэми Iуэхукъым» дыщIыбгъужамэ, къызэрыщIэкIыр аращи, лъэпкъитIми уащыщкъым, уи анэм и бзэм уепцIыжауэ, узытес къудамэр уи IэкIэ пыбупщIыжауэ аращ. Щапхъэхэм ущIэлъыхъуэн щымыIэу зы щытыкIэ бзаджэщ мыр: дызыхуэкIуэ пщэдейм щIэблэр лъэпкъ фIэщыгъэ лъыхъуэн хуей хъунущ - ар сыт хуэдэу пIэрэ езыр?… Гупсысэгъуэщ!
Хамэ щIыпIэхэм щыпсэу ди лъэпкъэгъухэм адыгэбзэр зэраIэщIэхум дигу къеуэу илъэс зыбжанэ ипэкIэ дытепсэлъыхьу щытащ. Иджы нэгъуэщI къэрал къикIа ди лъэпкъэгъухэми гу лъатащ апхуэдэ щытыкIэм дэри дызэриувам: Къэбэрдейм и щыхьэр Налшык удыхьамэ, адыгэхэр урысыбзэкIэ фIэкIа зэпсалъэркъым. ЗэхэщIыкI гуэр зыбгъэдэлъ дэтхэнэ зы балигъри абы куууэ егупсысыпхъэщ. ЖыпIэну уи жьэм къемыкIуэми, ди нэхъыжь дыдэхэми яхэтщ мы щытыкIэр къызыфIэмыIуэхухэр. Абы щыхьэт техъуэ мы теплъэгъуэм гум и мыжагъуэу утепсэлъыхьыфыркъым. Щыхьэрым къикIыж «маршруткэм» ис нысащIэм и IэплIэм тес, илъэсым нэблэгъа сабийм доджэгу, йопсалъэ илъэс пщIей зи ныбжь адыгэ нанэр. Сабийм зэреджэм щIэупщIа фызыжьыр Сэтэней цIэр зырызэхихыу къэуIэбжьащ: «А цIэ Iей дыдэр щхьэ фIэфща мы дахащэ цIыкIум?» Дуней псом щыцIэрыIуэ нартхэм я гуащэм и цIэ дахэр абы зэи зэхимыхауэ пхужыIэнукъым. Адыгэбзэм екIуу изагъэ ди цIэ дахэхэр ди щауэхэм, ди пщащэхэм фIэдмыщмэ, хэт и лъэпкъ ахэр къэзыгъэсэбэпынур? А нанэм, дауи, ищIэу къыщIэкIынукъым ди губгъуэхэм къыщыкIыу мэ гуакIуэ къызыпих, хущхъуэуи зэрахьэ, нэм къыщIэлыдэу хужьыбзу, дахащэу зыкъизых сэтэней удз къэгъагъэр. Нэхъыжьхэм я псалъэ Iущри щыгъупщауэ къыщIэкIынущ: «Сэтэнейр къэщхьэлъэмэ, гъунэ иумылъэж». Мыри наIуэу щыхьэт тохъуэ адыгэбзэм гуэхыпIэ имыIэу а псалъэр зэрыхэтым.
НэгъуэщI зы щапхъи къэсхьыну сыхуейт. Сызытепсэлъыхьынур зи ныбжь хэкIуэта урыс цIыхубзщ. Зеленокумск къалэм къулыкъу щызыщIэ щIалэм и быныр, илъэс ещанэм итыр, сабий гъэсапIэм щыIэт. Гупым а зы цIыкIу закъуэрт адыгэу яхэтри, зэрыгурыхуэм къыхэкIыу псынщIэ дыдэу урыс псалъэхэр зригъащIэу хуежьащ. Гуп зыхэтым урысыбзэкIэ ягурыIуэф хъуащ гугъущи демыхьу. Абы гу лъызыта, ныбжьышхуэ зиIэ, дуней зылъэгъуа гъэсакIуэ цIыхубзым сабийм и анэм къыжреIэ: «Тхыдэ куу зиIэ фылъэпкъ узыншэщ фэ. Адыгэбзэр щымыгъупщэн щхьэкIэ, унэм фи бзэкIэ фыщепсалъэ сабийм. Урысыбзэ ищIэнымкIэ мыбы зэрыщыпсалъэм ирикъунущ». ЗэхэщIыкI зиIэ нэхъыжьым и псалъэхэр си гум IэфIу къинащ.
Унагъуэм нэгъуэщIыбзэр щытепщэмэ, япэрауэ, анэ быдзышэм къыдэкIуэу, дунейр сабийм зэрызригъэцIыху бзэр къыIурыпчу аращ: а ныбжьым и зэхэщIыкIыр хунэмысынкIэ хъунущ ар зэрымыхъатэм, ауэ балигъ хъууэ зыщыщ лъэпкъыр къищIа нэужь, игъэкъуэншэнур адэ-анэращ. ЕтIуанэрауэ, адрей бзэхэм я фащэм къимытIасэ макъ зэмыфэгъу куэд зыгъэIу, щIэжьыуэ телъыджэхэр къэзыгъэщI, псалъэ купщIафIээр зи фащэ ди бзэр пщIэмэ, инджылызыбзэри, нэмыцэбзэри, франджыбзэри - дэтхэнэ зы нэгъуэщIыбзэри куэдкIэ нэхъ тыншу, уи бзэр фIыуэ нэхъ хуэкъутауэ, куууэ къэбгъэIурыщIэфынущ, зэбгъэщIэфынущ икIи бгъэшэрыуэфынущ.
Хэт къызжиIэфын, сыт хуэдэбзэм щыIуу зэхэфха мы псалъэхэм къагъэщI макъхэр: «кхъухьбэлагъ», «цIанлъэ», «щIакIуэ», «Iуэгу», «хъыжьэ», «гъуджэ», «дзэху», «фIэкIыпIэ», «къургъакъ», «тIатIий», нэгъуэщIхэри. Гурыхуагъэми зэхэщIыкIми заужьынымкIэ ар хуабжьу щхьэпэ зэрыхъум шэч къытесхьэркъым. Еджэным ерыщу яужь ит еджакIуэм сэбэп фIэкIа абы зыкIи и ягъэ къекIыркъым, фIы дыдэу еджэм и медалри абы къыпэнэркъым.
Мыбы и щыхьэт наIуэщ Мэзкуу, Бытырбыху икIи нэгъуэщI къалэхэми дэт еджапIэ цIэрыIуэхэм щыщIэтIысхьэкIэ, фIырэ фIы дыдэкIэ еджэ адыгэ щауэхэу, пщащэхэу, адыгэбзэмкIэ жыджэру зэпеуэ зэмылIэужьыгъуэхэм хэтахэу, еджэныгъэм екIуу пызыщэхэр. Абы къимыдэкIэ, «Мы урысыбзэ псалъэм къикIыр сыт?» - жаIэу куэдрэ щIоупщIэ сабийхэр. АдыгэбзэкIэ хузэдмыдзэкIмэ, сыт хуэдэбзэ ар абыхэм къазэрыгурыдгъэIуэнур?
ЗэрыжаIэмкIэ, адыгэбзэр балигъ ныбжьым уиту зэбгъэщIэну егъэлеяуэ гугъущ. Ауэ, абы щхьэкIэ къэмынэу, щыIэщ адыгэбзэр яфIэгъэщIэгъуэну щадж нэгъуэщI къэралхэр, еджапIэ нэхъыщхьэхэр, щIэныгъэ центрхэр. Псалъэм папщIэ, Канадэм щыщ профессор, бзэщIэныгъэлI Джон Коларуссо а гугъуехьым игъэшынакъым икIи пэлъэщащ - дихьэхыу ди бзэр щIэныгъэм и хабзэхэм тету едж икIи, зи бзэм епэгэкI ди лъэпкъэгъухэм хуэмыдэу, адыгэбзэр егъэIурыщIэ. Ди бзэм теухуауэ мыбы езым и Iуэху еплъыкIэ иIэщ, къэхутэныгъэ иригъэкIуэкIахэм къахихауэ гупсысэ гъэщIэгъуэнхэри ди пащхьэм кърелъхьэ.
Дуней псом щыцIэрыIуэ а щIэныгъэлэжьырщ жызыIэр: «Сыту и насып адыгэбзэр зыIурылъ лъэпкъым! Илъэс бжыгъэкIэ едгъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм къызэригъэлъэгъуамкIэ, адыгэ макъхэм я щIэжьыуэм щхьэ куцIым и зы лъынтхуи мылажьэу къигъанэркъым. Фи псантхуэхэр узыншэу, фи щхьэ куцIхэр, жьы дыдэ фыхъуами, лажьэ ямыIэу къызэтенэну фыхуеймэ, зэвгъащIэ адыгэхэм я бзэр».
