18 июля, 2023 - 11:15
Нало Заур ящыщт нэхъыбэ дыдэ къызэхъулIэну, и щхьэри и лъэпкъри лъапIэныгъэшхуэкIэ дунейм тезыгъэIуэфыну Тхьэм къиузэду щIым къытригъэхьа цIыху уардэхэм. ЗэIэбым псэ хелъхьэ зэрыжаIэу, Заур сыт хуэдэ Iуэху и ужь имыхьами, умыгъэщIэгъуэн плъэмыкIыну екIуу, гугъэпсэхуу, нэгъэсауэ, щапхъэу бгъэлъагъуэ хъун хуэдэу ищIэу щытащ – усэ зэхилъхьэми, рассказ итх ми, щIэныгъэ Iуэху игъэзащIэми.
Нобэ а лIыфIым и гъащIэмрэ и Iэужьхэмрэ щыгъуазэ дэтхэнэми ещIэ абы зылI хуэщIэнкIэ уфIэтелъыджэ хъун хуэдиз зэрилэжьыфар, илэжьа псори къызыхэкIа лъэпкъым и щIыхьымрэ и нэмысымрэ нэхъ лъагэу уэзыгъэлъагъухэм зэращыщыр. Заур и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ нэхъыфIу къыдгурыIуэну къысфIощI, абы хузэфIэкIахэр къызыхилэжьыкIа и лъэхъэнэм зэ дриплъэжмэ.
Апхуэдэм деж япэу зэплъыпхъэу си гугъэр а лIы уардэр къызыхэкIа лIакъуэмрэ унагъуэмрэщ. Ар 1928 гъэм дунейм къыщытехьам щыгъуэ Налохэ, зэрыжыпIэнуращи, я хьэмтетыгъуэт. Ахэр лъэпкъ узыншэт, лэжьакIуэшхуэхэр куэду къахэкIырт, я гуащIэмрэ я лIыгъэмрэ елъытыжа цIыхугъи яхэлъыжт. Апхуэдэу, хэкум зи цIэр фIыкIэ щаIуатэхэм ящыщт партизан гупзешэ Нало Жамырзэ, парт лэжьакIуэ цIэрыIуэ Нало Шупагуэ, тхакIуэ, щIэныгъэрылажьэ, Къэбэрдей-Балъкъэрым и ТхакIуэхэм я союзыр къызэзыгъэпэща икIи абы и япэ тхьэмадэу щыта Нало Жансэхъу сымэ. Апхуэдэхэм къахэтэджыкIа щIалэри гушхуэнтэкъэ, япэ итхэм я лъэужьым теувэнми хуэхъуэпсэнтэкъэ.
АрщхьэкIэ, зэманыр арат зэрыщытри, къэралым тепщэныгъэр щызыIэрызыгъэхьахэм ягу ирихьыртэкъым Налохэ хуэдэу псэ къабзэ зиIэхэр, нэр ирищIу пэжыр жызыIэфхэр. Арати, цIыхубэм я щхьэхуитыныгъэм псэ хьэлэлкIэ хуэIэщакIуэу щыта Налохэ а цIыхубэ дыдэм я бийуэ къыщIрагъэдзщ, «лъэпкъым и бийр» дзыуэ къыфIащыжри, зым и ужьым адрейр иту хэт хьэпсым ирадзащ, хэт Сыбыр яхуащ, хэти «революцэм и хабзэм тету» яукIри и хьэдэри щIавэжащ. Лажьи-хъати зимыIэу яукIахэм яхэхуащ уи Жамырзэри, Шупагуэри, ямылейуэ тхакIуэшхуэ хъуну зыкъызэкъуэзыхауэ щыта Жансэхъури. Абыхэм къакIэлъыкIуэу, Налохэ зэращыщ закъуэм щхьэкIэ Заур и къуэш нэхъыжь Уэлии дапхъуэтри, псэууэ къелым нэхърэ щыкIуэдыр здэнэхъыбэ Магадан жыжьэм яхуащ. И адэ Мыхьэмэт мэкъумэшыщIэ-лэжьакIуэжьри яубыдщ, Сыбыр яшэри, абыи къигъэзэжыххакъым, уэхбзэхыу гъэрэщым икIуэдащ. Налохэ я лъапсэм псы ирамыгъэжыхьыжыпами, лъэпкъ дахэм щыщу зи щхьэ къэзыIэтыфын щIагъуэ къагъэнакъым. А къэнахэми илъэс куэдкIэ нэпкъыжьэу ятелъащ «лъэпкъым и бий унагъуэм къыхэкIа» цIэ жагъуэр. Ар птелъмэ, пщIэуэ къыпхуащIынур хьэм и пщIэт, уи натIэр лэжьыгъэм и нэхъ хьэлъэрат, зы Iэмал гуэр щыIэу гъуэгу къыуатынутэкъым – урагъэджэнутэкъым, лэжьапIэ тэмэм къудей уагъэувынутэкъым.
Сэ Заур илъэс плIыщI нэблагъэкIэ сыдэлэжьащ, дызэгурыIуэу, сыткIи и дзыхь къызигъэзу, тхылъхэри зэдэттхыу, езым итхахэм я редактору сигъэуву. Ауэ псалъэ зырыз къыфIыдиху мыхъумэ, ар гъащIэм зыхидза бэлыхьхэм иритхьэусыхэу зэи зэхэсхакъым. Ар школым къыщIэкIыу, зэрыжаIэщи, и Iэпкълъэпкъ зэрымыубыдауэ, кIыщым гъукIэгъэсэну щIэувэн хуей хъуащ. Зыкъомрэ абы щылэжьауэ, курыт еджапIэм яфIигъэзэжащ икIи школыр щытхъу пылъу къиухри, Налшык дэт пединститутым еджакIуэ къафIэкIуащ.
А лъэхъэнэм тыншу щытакъым «лъэпкъым и бий унагъуэ» укъыхэкIауэ а дзыр птелъмэ, щIэныгъэ нэхъыщхьэ зэбгъэгъуэтыныр. Зэкъым, тIэукъым Заур и къуажэ Хьэтуей къикIыурэ пединститутым тхыгъэ къызэрыкIуар, «лъэпкъым и бийм» и бын къэрал мылъкукIэ щIеджэн щыIэкъым, Налохэ лъэпкъым и бий зэфэзэщщ, жиIэу иту. Ахэри и фэ дигъэхуащ Нало Заур, цIыхум закъримыгъащIэу. Апхуэдэ вакъэ зэвым итт езым нэхърэ нэхъыжь, Хэку зауэшхуэм лIыхъужьу хэту орденыбгъэу къэзыгъэзэжа Нало Ахьмэдхъани. Ауэ тIури «тху» защIэкIэ еджэрт, тIуми ядэбгъуэн къыпхуэгъуэтынутэкъыми, зыгуэрхэм яфIэмыфIми, щIэныгъэ зрагъэгъуэтащ. Абы нэмыщI, сыт хуэдэ зэман бзаджэми цIыхугъэр зымыгъэкIуэда гуэрхэр щымыIэу къэхъуркъым. А лъэхъэнэм адыгэбзэ кафедрэм и тхьэмадэу щыта АбытIэ Мухьэб и фIыщIэу Заур къилъытэрт езыри Ахьмэдхъани еджэн къауха нэужь егъэджакIуэу институтым къызэрыщIанар.
Заур щеджэ зэманми, егъэджакIуэ щыхъуами, щIэныгъэ-къэхутакIуэ институтым щыкIуами фIы дыдэу ищIэрт адрейхэр зэ пкIэгъуэм зыпэлъэщыну дэтхэнэ лъэпощхьэпоми езым и гуащIэу хуэдищкIэ нэхъыбэ тригъэкIуэдэн зэрыхуейр. Ар къимыкIуэту ерыщу лэжьащ – тхылъ еджащ, тхащ, и Iэзагъым зэрыхигъахъуэ хъуну зы Iэмали къигъэнакъым. Сыти жыIи, уи сабиигъуэр зауэ лъэхъэнэм хиубыдауэ, къуажэ школ ущеджауэ, ди Налшык хуэдэ къалэ пхыдза гуэрым дэт пединститут нэхъ щIэныгъэ хэхыпIэ уимыIауэ, дунейпсо щэнхабзэм сыт и лъэныкъуэкIи ухэгъуэзэныр, философием, тхыдэм, литературэм, музыкэм, сурэт гъуазджэм, архитектурэм – а псоми хуеджахэм зэрыхащIыкIым хуэдэу щыгъуазэ ухъуныр Iуэху цIыкIукъым. Апхуэдэр щыпхузэфIэкIынур Тхьэм къыпхилъхьа талантыр уи ерыщагъкIэ пхуэгъэбатэу щытмэщ, уи зэхэщIыкIым зиужьыным илъэс куэдкIэ уемызэшу утелажьэмэщ.
Заур цIыхухэмыхьэу щытакъым. Абы цIыхур фIыуэ илъагъут, ныбжьэгъури игъэпэжыфт, гупми яхэсыфт, гушыIэ дахи хэлът, сыт щыгъуи нэгу зэIухат. Iэмал иIэу зыгуэр емыджэу, зыгуэр имытхыу, Iуэхугъуэ гуэрым емыгупсысу, и щхьэм зы проблемэ гуэр щызэримыгъэзахуэу зэи къэнэнутэкъым. Арауи къыщIэкIынущ ныбжькIэрэ лэжьыгъэрэкIэ къыдэгъуэгурыкIуа куэдым япэ Налор щIищыфар.
ЩыIэщ цIыху инат, ерыщагъкIэ куэдым япэ ищарэ, сэ сэлъытауэ фэ фысыт, жиIэу псоми захуигъэщхьэпэлъагэу. Заур и тхакIуэ-усакIуэ IэужьхэмкIи, и щIэныгъэ лэжьыгъэхэмкIи куэдым ятекIуауэ къру закъуэм ещхьу уэгум итащ. Ауэ сыт хуэдэ бэлыхь трамыгъэлъами, абы и псэм дыджыгъэр щыщIэтIысыкIакъым, цIыхугъэмрэ дахагъэмрэ япэ щримыгъэщи къэхъуакъым.
ЗифI зымыгъэлъэпIэжым езыми лъапIэныгъэ хуэфащэкъым. Лъэпкъыу дунейм дызэрытетым и щыхьэту Заур хуэдэлI зэзэмызэ къытхэкIмэ, абы и пщIэр зымыгъэкIуэдыни къытхэкIын хуейщ. Абы щыгъуэм уэгум иуфэрэзыхь Къру Закъуэр къру кIапсэм и пашэ хъужынущ.
