11 мая, 2022 - 15:40
Тюртю
(Барбарис обыкновенный)
Тюзледе, таулада да тюбейди. Агъачы моргъулдум-кюл бетлиди. Чапыракълары иничкеледиле. Апрель-майда чыгъады. Гюллери жарыкъ бетли-сарыдыла, жемишлери къызылладыла, жокку-жокку ёседиле, июльну ахырында-сентябрьде бишедиле, мысты татыулудула, ашаргъа жарайдыла. Битим жукъа агъачлада, агъач къыйырлада, талалада, тымлы топурагъы аз тау бетледе ёседи. Къургъакълыкъгъа бек тёзюмлюдю. Жыл сайын бай тирлик береди. Чапыракълары, жемишлери С эм Е витаминледен (аскорбин кислота) байдыла. Таулула битимни жемишлеринден суу, татыулары мыстыкъулакъгъа ушагъан чапыракъларындан чай этип ичедиле.
Медицинада битимде берберин деген зат кёп тюбегени себепли хайырланылады. Берберин, бир тюрлю хата келтирмей, адамны ётюн жукъартыргъа себеп болады. Тюртюню чапыракъларындан этилген раствор жарадан баргъан къанны терк тохтатады, температураны, басымны тюшюреди. Битимни тамырларыны къабукъларындан этилген растворну бауурлары, бюйреклери ауругъанлагъа ичиредиле, жик, жел ауруулагъа къажау кюрешде хайырланадыла. Ол адамны чархында къанны тап жюрюуюне да себеплик этеди.
Жабышмакъ (Боярышник)
Республикада бу битимни бир ненча тюрлюсю тюбейдиле. Аланы арасында баш жерни бир ташлы къып-къызыл жемишлери бла къызыл жабышмакъ (боярышник пятипестичный) тутадыла.
Жабышмакъ 4 метрге дери бийиклиги болгъан шинжили юлкюдю. Агъачыны къабугъу жарыкъ-мор бетлиди, базыкъ шинжилерини узунлукълары 2,5 сантиметрге дери жетеди. Бирге жокку ёсген гюллери акъ бетлиледиле, жемишлери къып-къызылладыла, жумуртха халлыдыла. Агъач талалада, суу жагъалада, жарлада ёседи. Айбатлыкъ битимча да ёсдюрюледи. Май-июньда чыгъады.
Битимни гюллерини бла жемишлерини дарманлыкълары барды – алада флавоноидле, кислотала, дубильный затла, холин эм башхала тюбейдиле. Жабышмакъдан этилген дарманланы жюреклери мардадан терк ургъанлагъа, жукълаялмай къыйналгъанлагъа, къанларыны басымы мардадан уллу болгъанлагъа, башлары ауругъанлагъа, башлары-кёзлери тёгерек айланнганлагъа да бередиле.
Эсде тутаргъа керекди: жабышмакъны жемишлерин бир жолгъа кёп ашаргъа жарамайды – ууланыргъа боллукъду. Битимни жемишлерин ачлай ашаргъа керек тюйюлдю – ала чегилени ишлеулерине заран келтирирге, адамны къустурургъа боллукъдула. Дагъыда жемишлени ашап, ызындан сууукъ суу ичерге жарамайды.
Жабышмакъны къургъакъсытылгъан эм ууакъ этилген гюллеринден 2 столова къашыгъын 300 грамм къайнар суугъа къуюп, термосда 2 сагъат тутадыла. Андан сора жюреги мардадан терк уруп ауругъан адам азыкъ ашардан алгъа андан кюннге юч кере 100-шер грамм ичсе, иги болушады.
