7 февраля, 2023 - 11:55
Къарзэдж Шырыхъу и къуэ Дыгъужь къуэкIыпIэ адыгэхэм я дзэпщу щытащ, Кавказ зауэм и кIыхьагъкIэ лъэпкъым и шэпэIудзу псэуа адыгэпщхэм ящыщщ.
Дыгъужь и натIэм Тхьэм иритха хъуамрэ лъэбакъуэу ичамрэ хуэбгъэдэфынущ щыхупIэ дыдэм щхьэщыту ирикIуа цIыхум. Ауэ, нэхъыщхьэри аракъым. АтIэ Дыгъужь и щхьэм и мызакъуэу, и лъэпкъри – Къарзэджхэ я лъэпкъыр а щыхупIэ Iуфэм зэрыригъэкIуаращ.
Тхьэм гуэныхь телъами къыхуигъэгъу, и увыIэпIэри дахэ ищI! И унафэ щIэту и ужь иригъэувэу, и Хэкум шэпэIудз хуищIа Къарзэджхэ я унагъуэцIэ зезыхьэ Хэкужьым къинакъым. Лъэпкъыр щыпащащ Инжыдж куэщI щетIысэха хьэжрэтхэм я деж, ауэ абыхэм я унагъуэцIэр яхъуэжыну къахудэхуащ. НобэкIэ Къарзэдж унагъуэцIэр зезыхьэхэр здэпсэур Тыркумрэ Израилымрэщ. Мин бжыгъэ хъууэ щыта унагъуэцIэм щыщу Хэкужьми хэхэсхэм я дежи къэнар пытхъахуэ дыдэщ…
Дыгъужь теухуауэ тхыгъэ куэд къэнащ. И нэхъыбэм ахэр къызыхэтхыжыр пащтыхьыдзэм дэфтэр зэрагъэкIуахэмрэ а зэманым Кавказым щызэхэзекIуа тхыдэтххэм я IэдакъэщIэкIхэмрэщ. Апхуэдэщ Дубровин Н. и «История войны и владычества русских на Кавказе» тхылъым и «Черкесы» Iыхьэм щытлъагъур: «ДжэгуакIуэм шыкIэпшынэр къегъэпсалъэри, Къарзэдж Шырыхъукъуэ Дыгъужь теухуа лIыхъужь уэрэдым къыхедзэ. А уэрэдым деж щапхъэу къехь Къарзэджым и лIыгъэр, натхъуэдж лIакъуэм и пашэу и Хэкур зэрихъумар къыжеIэж». А хъыбарыр Дубровиным жезыIэжауэ къигъэлъагъуэр Кърым-Джэрий СулътIанщ.
Тхылъым зэритымкIэ, натхъуэджхэм лIакъуэлIэш лъэпкъыжьу яIэт ШупакIуэ, КъуийцIыкIу, Къарзэдж унагъуэцIэхэр. Абыхэм ящыщу, зи лIыгъэкIэ Кавказым щыIуа лIыхъут илъэс 70-м а зэманым ит Къарзэдж Дыгъужьыр. ДжэгуакIуэм жиIэ уэрэдым къыхэщыжыр 1824 гъэхэм зэхэуэ гуащIэ екIуэкIахэращ. Къарзэджым игъэлъагъуэ лIыгъэр тырку сулътIаным и блыгущIэтхэм ягъэщIагъуэ. Абыхэм ящыщ Седр-Азам лIыхъужьыр Истамбыл ирегъэблагъэ. Абы къыпожьэ тырку сулътIаныр, саугъэт куэди кърат, тыркудзэм къулыкъу щищIэну къолъэIу.
Ауэ Къарзэджыр и Хэкужьым хуозэшри, дауэ къемылъэIуами, къафIегъэзэж. Апхуэдэу щыхъукIэ, тырку сулътIаным кхъухьым хъугъуэфIыгъуэу ихуэр къыхурелъхьэри къеутIыпщыж.
Кавказ зауэм теухуауэ Пэнэф А. иригъэкIуэкIа къэхутэныгъэхэм мыпхуэдэу щитхащ: «Адыгэхэм яхэтт зауэлI мин бжыгъэ зи ныпым къыщIэзыгъэувэ дзэпщхэр. Абыхэм ящыщт Хьэжы Къызбэч, Къарзэдж Шырыхъукъуэ Дыгъужь, Хьэудокъуэ Мансур, Шамуз ШупакIуэ, Джырандыкъуэ Хьэжы Бэрзэдж, Пщымахуэ Айтэч, Гъурцыжьокъуэ Алий сымэ».
Пащтыхьыдзэм и дэфтэрхэм къыхощыж зы тхыгъэ гъэщIэгъуэн. Абы къызэрыщыгъэлъэгъуамкIэ, 1853 гъэм мазаем (февралым) и 19-м, Куматырь псым и Iуфэм къэзакъхэм къапэщIоувэ икIи гуащIэу къозауэ Къарзэдж Дыгъужь зи пашэ натхъуэдж шуудзэр.
«Предводители натухайских адыгов в Кавказской войне» дэфтэрым мыпхуэдэу дыщрохьэлIэ: «Къарзэдж Шырыхъукъуэ Дыгъужь и лIыгъэр Кавказым къыщымынэу, Европэми щызэхахат. Инджылызым щыщу Кавказым а зэманым щыIахэм ятхыжахэм куэду щыдолъагъуж и лIыхъужьыгъэр. Апхуэдэу, Белл и тхыгъэхэм абы зэреджэр «адыгэхэм къахэкIа Ричард Львиное Сердце» фIэщыгъэцIэмкIэщ»
Генерал-лейтенант Рашпиль и рапортым мыпхуэдэу хэтщ: «КъуэкIыпIэ лъэныкъуэмкIэ щыпсэу адыгэ лIакъуэхэм ядэтщIа зэгурыIуэныгъэхэр напIэзыпIэм зэхакъутэжт Зан Сэфэрбий и къуэ Къарэбатыррэ Къарзэдж Дыгъужьрэ».
НэгъуэщI зы рапортым деж адыгэ дзэпщхэм щатепсэлъыхькIэ, Къарзэдж Дыгъужьым зэреджэр «заблудившийся рыцарь, живший не в свою эпоху» фIэщыгъэцIэмкIэщ. 1841 гъэм убыхыщIым деж пащтыхьыдзэм зауэ гуащIэ иригъэкIуэкIыу, къыздрагъэкIуэтыжам, адыгэ дзэпщ къапэщIэтахэм ящыщу ягъэбелджылы Къарзэдж Шырыхъукъуэ Дыгъужьыр.
Дыгъужь Хэкум псэемыблэжу щозауэ, и жьауэ щIигъэува натхъуэджхэри, езыр къызыхэкIа унагъуэцIэ дыдэ – Къарзэджхэри къэгъазэ имыIэу пащтыхьыдзэм пэщIигъэтщ. Зэрызэуэн къару къащыхуэмынэжкIэ, псэууэ къэнар къызэщIекъуэри, Тыркум ирешыж. Абдежи тыркухэм я дэфтэрхэм къыщыхощыж. Токато районым деж 1887 гъэм къыщекIуэкIа Iуэхугъуэхэр Елисеев А. мыпхуэдэу етхыж: «Мы хэгъэгур адыгэ къуажэхэмкIэ гъэнщIащ. ИкIуэт зымыщIэ лIыхъужь бзаджэхэщ мы адыгэхэр. Азие ЦIыкIум щыпсэу лъэпкъыу хъуар апхуэдизу ягъэшынащи, лъэныкъуэкIэ къыпакIухь. Ауэ, апхуэдизу псори зыгъэшынэхэм хабзэ бэлыхьхэр къызыкъуахри, драгъэблагъэри дагъэхьэщIэ…»
Елисеевым илъэгъуахэм яхэтщ тырку щIыналъэм ириша къуажэхэр зи нэIэ щIэту зыгъэпсэу Къарзэдж Дыгъужь. «Ар апхуэдизкIэ щхьэмыгъазэти, езы Тырку дыдэм деж тыркухэр къыщышынэт», - етхыж Кърым-Джэрий СулътIан.
Дыгъужь Тыркум иришыжа Къарзэджхэ я цIэр ину щагъэIуащ хамэщIым. Къарзэдж Дилавар-пащэрэ абы и къуэ Къарзэдж Сэлихь-Хулуси-пащэрэ тыркудзэм и адмиралхэт, хызекIуэ бэлыхьхэт, Тыркум и хыдзэм и лъабжьэр зыгъэтIылъахэм ящыщщ. Тырку сулътIан Абдул-Хьэмид II-м и щхьэгъусэу щытащ Къарзэдж Мэхьмуд ипхъу Бедрифелек пщащэр. Ар езыр Хэкужьым къыщалъхуу, хъыджэбз цIыкIуу и унагъуэм щIыгъуу Тыркум икIыжауэ щытащ. Абы и къуэ, Къарзэджхэ я пхъурылъху Къазым-пащэ тыркудзэм и 6-нэ шуудзэм и бригадиру щытащ.
Къарзэджхэ я къуэпс къыхощыж Израилым дежи. Абы щыщщ еджапIэм и унафэщI, адыгэ лъэпкъ музейм и къызэгъэпэщакIуэ, къэхутакIуэ, усакIуэ Къарзэдж Iэсхьэд. Абы и тхыгъэхэр куэдрэ Хэкужьым къылъоIэс. Жагъуэ зэрыхъущи, Къарзэдж унагъуэцIэр Хэкужьым къинакъым. Ауэ Дыгъужь и лъэпкъыр зэщIикъуэу Тыркум щришыжым, къупщхьэ жылэу адыгэщIым къринащ зы щIалэ цIыкIу. Ар къуэкIыпIэ адыгэщIым кърашри, Инжыдж и куэщIым къагъэIэпхъуэ, Хьэгъундокъуэпщхэм я къуажэм къашэж.
Абы и унагъуэцIэр Къарзэджт, и цIэр Бемырзэт. Абы и цIэмкIэ иригъэтхыжа унагъуэцIэщ мы зэманым Къэрэшей-Шэрджэсым щыпсэу Бемырзэхэр. Абы и хъыбархэр IупщIу щывгъуэтынущ Пщыбий Инал и «Адыгэ унагъуэцIэхэр» тхылъымрэ ГъукIэкъул Даут и «Къарзэдж Бемырзэ» поэмэмрэ.
Къарзэдж Дыгъужь Хэкужьым щIалэ цIыкIуу кърина Бемырзэ и къуэм и пхъурылъху мы зэманым псэущ, Тхьэм и шыкуркIэ, Ботэщей къуажэм дэсщ. Кавказ зауэр жыжьэ гуэру къытщыхъуми, ар дыгъуасэ хуэдэу лъэпкъым щхьэщыкIа мафIэ лыгъэщ….
